Nakabunbun-as a Kinasalsalumina: Ti Kari ken Karit ti Labaw

Aurelio S. Agcaoili, PhD

Iti panawen ti naynay a pannakapatagen ti lubong babaen kadagiti puersa ti kontemporaneo a teknolohia ken komunikasion, ania nga enerhia wenno espiritu wenno anito ti yat-atang a yar-arit nga idatdaton dagiti lengguahe ken porma ti estetika iti nakayanakan a pagsasao?

Iti panawen ti globalisasion ti utek ken kananakem nga awanan iti gaway a mangsaranget kadagitoy a makalmes a poder ti internasional a puonan nga inaldaw-aldaw a mangrakrakrak iti balabala ti nakariingan a kapampanunotan, ania ti papel dagiti aramid a panagilibro nga iti bukod a pagsasao ti nakayebkasan dagiti bambanag a kayat nga isawang ken ipatawid iti sumaruno a kaputotan ken iti panawen a di maikarsel iti appupo ken saan a magemgeman ken matagikua gapu ta tagikukua daytoy ti masakbayan?

Kaniak a biang, maymaysa laeng ti sungbat dagitoy a saludsod: Ti panagilibro iti bukod a pagsasao ket panangtaginayon iti kinaasinno, panangiyopresir iti dayta a kinaasinno iti awan patinggana a panawen iti altar ti panagbirbirok iti kaipapanan. Iti ababa a pannao, maysa daytoy a natakneng ta nainsagraduan a panangilala iti kinasagrado ti sao.

Kayatna a sawen: Ti panagilibro—ti panagantolohia—ket maysa a kolektibo nga aramid a dagiti laeng nanakman ti makasinunuo no ania ti anagna, no ania ti kaes-eskanna, no ania a sagut nga agnanayon ti adda iti tengnga kadagiti akkub ti libro.

Daytoy ti kontexto ti Labaw—daytoy sagrado nga aramid dagiti nanakman a mannurat. Ket iti kaso ti pkasaritaan ti panagsuratan iti probinsia ti La Union, ti lugar dagiti nagpupuniponan a kinalaing, kinasaririt, ken kinasidap ti isip, maysa daytoy a nakabunbun-as a kinasalsalumina.

Gapu ta ti Labaw ket maysa a daton dagiti mannurat nga addaan iti nakem—saan a kas kadagiti mannurat nga aginsusurat, aginkukur-it, makiginnanggandiong kadagiti kigaw nga angin ti utek.

Gapu ta daytoy a libro ket atang puli—atang a panglagip, atang a mangsierto a ni kaano man ket saan a manglipat dagiti mannurat a nanakman, dagiti mannurat iti daytoy nga antolohiya: ta amin ket naynayda a nakariing ken siririing.

Gapu ta dagiti madaydayaw a mannurat iti daytoy nga antolohia ket makipagkamkamengda amin iti puli ni Ilokano ken ni taga-Amianan ket pagpupuonanda daytoy a pannakipagkamkamengda tapno babaen kadagiti sinuratda ket lallalo pay a mapadur-as ti kabaelan tayo mangsirig iti biag babaen ti managrikna a lente nga adda kadagitoy managrikna a sinuratda.

Gapu ta amin dagitoy a mannurat a nairaman iti daytoy nga antolohia ket simumurmuray ken nakamurmurayen a mannarita ken mannaniw a serioso ken siseserioso kadagiti nagkaadu unay a takemda iti gimong.

Ta saan a kas karina ti agbalin a serioso a mannurat.

Kasingin ti kinammanurat ti maysa a nakain-inaka unay nga akem: Ti mangitandudo iti sabali a panirigan iti biag—sabali a panirigan a mangtingtingiting iti bugas ken anag ti sirmata, ti parmata, ti imahe, ti ladawan, ti padas, ti darepdep, ti tagainep, ti sao, ti pangngarig, ti estetiko a padas, ti arte.

Kasingin ti kinamannurat a kinamannarita ti awan-patinggana a pannakilanlantip iti dinamiko nga enerhia ti pakasaritaan gapu ta ti pakasaritaan ket nagmuhon iti sarita a ti rugi ken tungpalna ket aggapu iti nainsagraduan ken nainsalamangkaan a kabaelan ni mannurat, isuna nga addaan iti kabaelan a mangpartuat iti kaes-eskan ti biag iti laksid dagiti naalad a padas, iti laksid dagiti makapadso a padas, iti laksid dagiti di maipagpannakkel a padas.

Kasingin ti kinamannurat ti kinamannaniw, maysa nga aramid a mangitudtudo iti panagparsua kadagiti bambanag a mabalin a pagsadagan iti panagbirbirok iti kaipapanan.

Ta dayta ti kayat a sawen ti daniw: ti panagparsua manipud iti ibbong agingga iti ‘adda’—ti ‘adda’ a ‘panagadda’ a kayarig dagiti amin a kaipapanan, amin nga anag, amin a kinapudno, amin a kinapintas, amin a kinas am-it iti laksid ti kinabalangkantis ti realidad, ti padas, ti lubong, ti uniberso, dagiti tattao nga awanan nakem, dagiti tattao a nakalipaten iti no ania a talaga ti kayat a sawen ti ‘kinatao’ a ti bugas daytoy ket kinatakneng, kinalinteg, kinasayaat, kinapintas, kinamanagayat.

Kunada a ti biag ket maysa a nakain-inaka a texto, a maysa daytoy a nakarigrigat a texto, a maysa a karirigatan a texto. Kunak, pudno daytoy.

Ta saan a kas karina ti mangisawang iti maipapan iti biag, ti mangibalikas iti maipapan iti nakain-inaka a sasaaden, ti mangisao iti babantot ken dagensen tapno iti kasta ket mangngegan ken maammuan dagiti sabali.

Awan duman daytoy ti panagilibro—kaystoy met laeng ti panagilibro,

Maysa dartoy a nakain-inaka a padas, maysa narigat a padas, maysa a karirigatan a padas.

Iti panagilibro, agpuonanka iti darepdep nga iti rugina ket nalabon ngem iti udina ket agrasay nga agrasay santon agpukaw, agtalawataw, agkallautang, agkatangkatang, agpanaw agingga a dimonton maarikap dayta a tagainep, agingga a dimonton mabirokan no sadinno ti nagtalawatanna, ti nagkallautanganna, ti nagkatangkatanganna. Agingga a kunam: nalabit sinibrongen daytoy a tagainep dagiti mannibrong a rugso, derrep, allintok, alimpatok, darang, ayat, essem. Agingga a daytoy a tagainep ket maysanto laengen nga asuk wenno tulang wenno nagrupsan a balabala. Wenno karkarna wenno aniwaas nga agmalmalanga. Wenno anniniwan iti kaltaang ti rabii.

Dagitoy a kapampanunotan ti ar-arikapek iti barukongko iti panangbasbasak kadagiti naglaon iti Labaw. Iti panangsursurotko kadagiti idea ken pangngarig ken artistiko a padas ken diskurso kadagiti sinurat, adda ilem a rumkuas iti panunotko, daytay nasayaat nga ilem, daytay napintas nga imon, daytay nainkabsatan nga apal—ilem ken imon ken apal a pundasion ti panagpannakkel, ti extraordinario a ragsak, ti sabali a rag-o. Ta ditoy nga antolohia, ditoymo a masalama dagiti natakneng a kapampanunotan maipapan iti no kasano ti agbalin a pudpudno a tao.

Ditoymo a masabat ken maengkuentro ti internal a manursuro nga adda kadagiti sagrado gapu ta mangsagsagrado met a sao.

Kas maysa a nagtalawataw iti ili, makitak iti pinanid ti Labaw dagiti kari ken karit a pinanawak. Iti pannakitak manen kadagitoy, agburayok ti essemko iti panagsubli iti teritorio ti ili iti nakemko, iti panunotko, iti kararuak, iti isipko, iti daniwko, iti saritak—iti sangtipikado a balikas nga idatdaton ti Labaw kaniak ken kadatayo amin. Subliak ta subliak dagiti a kari ken karit ti antolohia ket iti panangisurok ti kinaasinno ni puli nga Ilokano kadagiti estranghero nga adalan, ipalagipko a dinto kaano man mapukaw ken agpukaw ti puli ni Ilokano, iti man pagilian a nakayanan wenno kadagiti pagilian a nakaisadsadan.

Dayta ti mahika nga adda iti Labaw. Itundanaka iti agnanayon nga apagapaman—ken iti apagapaman nga agnanayon.


Ilokano and Philippine Drama and Film Program
Unibersidad ti Hawai`i
Honolulu, Hawai`i, Estados Unidos
Disiembre 2006

No comments: