'Anak' Review

A Present Presence, Presencing, and the Place of “Anak” in the Collective Memory of the People of the Philippines in the Homeland and in the Diaspora


By

Dr. Aurelio Solver Agcaoili
University of Hawai`i at Manoa


The paratextual in the book, Anak, is a mine of that which is semiologically fecund, the dark blue of the cover with the sepia of old pictures cut out to form the book’s main title. A newspaper cutout, with Dr. Jose Protacio Rizal in the center of the letter “A,” the first of the economized title, plays out the colors white and the blue of a blueprint, a color a journalist of old is familiar with. The outside back cover is a sea of blue, wavy and undulating, except for the now familiar icon of the Filipino Centennial Celebration Commission, the man with a hat. Released at the closing of the Centennial Celebration in Maui, this book, truly, is a long-lasting covenant of the Filipino Americans in Maui with the Filipino people in the Philippines and abroad.

When I received my copy, a gift—daton—from this newspaper’s publisher CJ Ancheta, I took the book from the student who came to deliver it, gently carried it on my desk, and looked at the packet, heavy and hard. I knew this was Anak; CJ Ancheta had called me days before to tell me that he was sending me a copy of the book the Maui Filipino Centennial Celebration Coordinating Council put together to give tribute to the Filipinos of Maui, the Filipinos of the “past, present, and future.”

I tempered the eagerness to open the packet and speak to the book—or permit the book to speak to me. I have seen many of the Centennial celebrations, with our Ilokano program giving its share when we held the first-ever Nakem Conference in November 2006. Last December, I took part in the last of the international conferences honoring the Filipino and narrating of his century of experience in the immigrant land. Likewise, I took part in the formal closing ceremonies, and there, I saw how all of these activities sanctifying the sacrifices of our people are plain and simple, labors of love. I knew that this book would be in the same mold: indeed, a labor of love by the people of Maui for the Filipino people as a whole. This thought awed me. It was the same thought that drove me to open the packet and explore the World opened up by the Word of the book—word becoming world, word opening up a clearing—a kaingin—especially for those who do not know Maui the way they know the back of their hands but share the same energy and fire of that abstract reality we call “Filipino experience” in the plantations.

I flipped through the first few pages and there, in the inside front cover running through the first page, are the happy faces of plantation workers vomited by a plantation house, the workers in their Sunday’s best, perhaps going to a church and pray for grace and blessing so that the next week would be one of endurance and patient understanding of the human condition. The student of symbols in me was working: I flipped through the last page and hit right through the inside back cover, and there, the symbols—the signs of signs—are coming full circle for there, on that one whole spread, in sepia tones, are the plantation workers in their ‘americana,’ that suit that is worn only by the rich and the powerful in the homeland. I see the context of the picture, perhaps a fiesta, perhaps a community celebration recalling the homeland and the people left behind, recalling the memory that needs to come alive, kicking, and always reminding to all the workers that the homeland awaits, that there is a prize for persevering despite the challenges, the blatant injustices, the harsh treatment of the lunas, the discrimination, the kind of a give-away of the burned and brown skin. The lacerated flesh, we call this, but worse is the lacerated mind, the lacerated thought, the lacerated memory: there is eternity in the times of sacrifice and suffering especially when grief comes to grief, and when the grieving takes on years and years of enduring as if there is no let-up.

As you flip through the pages, more sepia smiles greet you, the sorrows and sadnesses hidden somewhere in the stiff and starched collars of semi-formal wear. And then this hits you hard: the story of the plantation workers joining a union, getting awakened—nakamurmuray is the Ilokano term for this—to the solid and hard fact that they are indentured, uneducated, and non-English speaking workers from the islands occupied by the United States but they are, indubitably, also persons with rights, their rights as human as human can be. This politicization of the Ilokano worker’s mind, I should say, is the beginning of more awakenings: the first step has been made and there is no turning back. This is politics in one’s own hand, the power to govern resting on the people, the turay-linteg—power-law—coming from the people. It is the genesis of that people power that would turn the chips down in the more contemporary history of the Filipino people in the homeland. In a way, Albert Judd of the Hawaiian Sugar Planters Association succeeded in his “Filipino experiment” of recruiting Filipino workers to operate the sugarcane lands under harsh and oftentimes less than human conditions—but with the conscienticized workers, there was no turning back. The collective memory of struggle against all invaders was just there in the deepest recesses of the soul, the heart, the kararua, and the panunot. No, you cannot rob the Filipino workers of their Filipinoness and their humanity even if in the days of fear, the bosses partly succeeded. We call this basic decency. We call this self-respect, we call this honor—and honor they gave to themselves and to other people they worked with even as they struggled to fight for what is justly theirs: decent wages, decent living spaces, and decent treatment.

We keep flipping the pages and the texts speak to you in the sacred because sanctified silences of “Maui volunteers” in their group picture, most of whom, the caption says, are Filipino, the volunteers agreeing to fight for and in the name of the United States during the Second World War. The list goes on the succeeding pages, even as in the pages before, we get a glimpse of the Maui Filipinos who made a name for themselves because of their extraordinary abilities, with the retired judge Artemio Baxa, for instance, humble and unassuming, showing us the way to that greatness that does not invest upon that bastardly act of decapitating other people in order to rise. The medals and ribbons leap from the pages to remind us of the meaning of life, of mortality, and of ultimate sacrifice—the offering of one’s life in order to pursue peace not only for the place where you come from but also for other places where peace is a luxury, not a basic right. In the end, those who chose this land are given the option to make good with that choice, with that naturalization document that proclaims that the good Filipino “was entitled to be admitted to citizenship” and thus, “admitted as a citizen of the United States of America.”

We witness here, therefore, the dynamo—from contract worker to union member to doing good as a resident and then to citizenship. This is what the book is all about, its trajectory that of the celebratory spirit that makes the remembering soul catch fire, so that both in the remembrance and in the fire, more good things are dreamed of, more communal goals are pursued, and the sense of fairness and justice assured to everyone, citizen or non-citizen alike.

What informs the book Anak is the narrative thread we see all over the chapters, the voices of the story tellers and narrators coming all too clearly, the voices firm and solid, the voices coming off as incantations, as oraciones, as mantras, saying in the silences of the pages that we need to keep on with this duty to remember. I am reminded here of the intricate connection between story and history in the Ilokano mind. The book’s virtue is that it is both story and history: sarita and pakasaritaan. For a history has to be—ought to be and must be—a story first: the root word for pakasaritaan is sarita.

As we go through the list of extraordinary names with extraordinary deeds, we are awed, as if before us are a pantheon of those who have make it sure that no one among us will go to bed during the night with an empty stomach. They call this solidarity.

I call this panagkakadua: the kadkaddua oneing with the person, the kadkaddua buried back to the earth. Or the kadkaddua put in the earthen pot and then hung up in the topmost part of a tree to reach out to the skies.

Anak, thus, is a story of our people and its gift is that it will make us remember more and more. We call this, in sum, a present presence, and a presencing: in the here-and-now, in the present that is at the same time the future, in the past this both present and future.



Published in the Fil-Am Observer, April 2007
Honolulu, HI, USA

Written, UH Manoa/Mar 30-07

On watching 'Small Voices'

It is one of those days.

The watching gets into you:
the film is reminder of all that is
in a teacher leaving for other places,
the pretext the dream
the context the future
the subtext the past
the paratext all that which will come to pass.

So with your film students,
you sit down to count the credits unrolling
and the poverty in a spectacle,
mothers never knowing what nurturing is
except to open their legs to the thieving semen
of absent lovers hungry for more lusting
but never for the suave loving
of the soft moonlight for the barrio night.

There, the rain is a hard lover
brutal as brutal can be,
the dust getting into the nostrils of murdered fathers
and those who fight the darkness
getting into the lowly corners of thatched huts
while those in fatigue and fanatic belief
in the democracy of all-time robbers
in cities and conclaves of the elect
the fated villages, for instance, no, not this last bastion
of small-town misery and dreaming on
they complete the ceremony for the salvaging
of a people's dream, them who seek the ways
of old, the ways of rivers seeking the ways of rainwater
from uphill down the valleys and plains
and in the west of lives lost
seals its perpetual fate with the seas.

You cry one more time
in your corner of the room, darkened to filter
all the scenes that remind you of homeland
that was never, never your home
the beating of its heart
late for the ritual of remembrance
and you think of the past tense
of loving a heartland,
the one place you have loved
but never loved you back.

Will you be the teacher who came back
from the Promised Land of some milk
some honey and so much grieving,
the last one poured oh so generously
on your early morning green tea?



A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 28-07

Ti Sao a Di Malamut ti Aso

Isem-isemam latta ti dunor,
apirasen a kas maysa a batek.

No mabalin, saksiam ti panagaruyot
ti dara kadagiti kur-it ti mannurat
a saan met, isuna a kailiam koma itan
iti purok ken tanap dagiti makaay-ayo a linabag,
a ngem saan, ta dinaka met pinadanon,
dika maikari iti lubong a naragpat,
iti adalna, kas pagarigan nga inna ilalaaw
wenno ti sanikua nga adda iti bibig
a kadkadua ti parparawpaw.

Intarem dagiti sao a kas litania
iti managbasol a santo, di maisalakan
iti impierno ti pammadto.

Iti kaibuturan a maitugkik ti punial
ti prase ti mannurat a pimpiman:

daytay man nakadawat iti pamuspusan
ti agpalpalama iti panagrukbab.

Iti kaunggam, kitaem dagiti bulkan sadiay:
ti balikas nga im-impen dagiti rungsot tarigagay
pudot pasikal ti nakem panangan-andingay

iti rikna a mabibi: 'Anian a gasat,
anian a sinsinan a panagpalaem iti kapada
iti lubong dagiti agarrap nga agsapa
iti Honolulu kas met iti Manila
iti aminen a sulinek dagiti agsiuman a rikna
dagiti makikamkamalala a saguday ti sao
a naisangrat iti sangapada!'

Iti uniberso ti sao a maipasngay ti umsi
ket kastakami amin ditoy, iti paraiso
dagiti agkamata a metapora
dagiti agun-unnoy a nagtalappuagaw ita.

Naganandaka iti saan a sirok-ti-latok, kunana,
amin a balikas nga umukuok iti palimed
dagiti letra, kas iti alpabeto ti panagmaymaysa
iti siudad dagiti aso nga agmandi
wenno agpuerong
wenno agam-amangaw
tapno agbirok iti gita kadagiti espasio
iti baet dagiti kumbawa dagiti kapada.

Saan a bale ti panangirurumen:
adda ragsak kadagiti masirmata
a natibong a palakpak dagiti buyot
iti tabbaaw dagiti agbariwengweng a malem
nga orasan ti mannurat a di met saan
ti pannakailansa ti mapadso a nakem.

Agrapido ti aso iti di malamut a sao:
'awanan nakem, ulbod, aglastog, bulastog.'

Adu pay, kas iti duktor nga awanan nakem,
duktor kupongkupong, duktor sapsapo
ulaw, awanan iti simbeng ti isip.
A, kas iti kaadu dagiti bituen iti langit
a nakuyem iti Kalihi Uka a pagpaspasanaangan!
Sadiay nga agtigreka wenno agleon:
dayasan ti sugat iti diro't tagainep
nga il-ilalaen, iti urit ti daniw a pagrutingen.

Kadagiti bantay ti Makakiloka a makisao,
iti lengguahe ti ulimek iti pantok
nga ik-ikutan ti pul-oy, agsuek manipud iti tuktok
sa apirasenna ti muging ti kassangpet a di pinalaem
sa isagutna ti murmuray ti kas kenka a sampid
iti duogan a panawen dagiti babassit ngem nalalaing.

Balubal, kunam koma, a kas pangay-ayo
iti bagi. Ngem saan ta taul a taul ti aso
iti titulo dagiti salaysay a mangikankansion
iti ubbawmo, parparato ti kinatao
iti agdadap-ay a ma'o, agab-abungot, manglimlimo!

Ket ta, ania ngarud, dilpatan a ti sugat,
agararaw a ti katay a mangted
iti uray nagabay a ragsak.

Imbag la a pangpalag-an iti babantot,
babato a mangparegta iti panagarrakattot
a mangpanunot iti daniw a partuaten
manipud sisusugat a samiweng.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Marso 28-07

Male Poetics/Male Gaze

A MALE POETICS AND THE MALE GAZE :
PRELIMINARY NOTES IN THE STUDY
OF PHILIPPINE POPULAR CULTURE

Aurelio S. Agcaoili, Ph.D.

(Revised excerpt of an essay published in Salaysay: Researches on Language and Literature, 2000, pp. 176-185)


Refiguring the Context of Male Poetics

My purpose in this essay is to problematize what I call ‘male poetics’ in Philippine culture, particularly Philippine popular culture. It is at the same time an attempt to bring into a theoretical and engaged level of discourse what the ‘male experience’ is all about, an experience that is somehow named and not named, said and unsaid, sayable and unsayable, open and hidden, consistent and conflicted, even contradictory. Easily, you see a strategic trick here when you see a simple mind trying to complicate matters by raising new questions from old answers and pointing out new answers to old questions like the hermeneut of texts and counter-texts (Gadamer 1970). I hold on to the view that the question and answer divide is not a real divide but a dialectic: a question properly formulated always-already contains the germ of an answer and by implication, the answer already contains the question. This dialectic between the question and the answer is what will guide me in addressing the basic issues about male poetics as this kind of a poetics bears upon what I loosely taxonomize as my new question on the human condition, or if you wish, the male condition.

My way of looking at the male gaze looking at itself in relation to others and the world and relationships is, admittedly, and angled way of seeing: angled precisely because the perspective in which I try to see and understand the male experience is pre-shaped and preformed by a number of obvious factors. The voice you hear—that interpretive voice—is male and the assumption of that voice is that of the ‘male experience’ many women have refused or failed to understand because: (a) it is unhygienic to do so—it pollutes the agendum of the female/woman to get liberated from the bondage of patriarchy; (b) it is anti-women because women must finally declare their autonomy from men; and (c) it is anti-sisterhood because sisterhood, to be authentic and real, must adopt a tactic that excludes the male in the fight against oppression, inequity, inequality, tyranny of male power, dominance of male authority, and many other grand, big concepts of “middle class,” sometimes “burgis—bourgeois” feminism that hews closely on, predictably, citified, urbanized values and elite sensibilities and what have you. I tell my feminist friends: it is easy to cry foul about male hegemony and oppression perpetrated by agents of patriarchy. “But patriarchy itself is not preserve of the male,” I tell them. Patriarchy, among others, is an attitude, a gaze, a way of experiencing, seeing, looking, understanding. It is a disposition of the mind, the disposition essentially a product of many variables, including the involuntary, perhaps conditioned, admission by women, of its hegemonic power and tyrannical control.

Coming from this as my angled gaze, my prejudiced and biased way of looking at male poetics, I hope to show that to teach an artifact of a culture that is sensitive to the issues about men or about the ‘male experience’ is essentially to trod on not-so-hallowed ground in order to offer a different, perhaps, a uniquely different insight on what is to be a male human being.
I must admit that all throughout my attempt at coming to terms with the poetic and the narrative as both a writer and a teacher, I have always been fascinated by “the male question.” Friedman (1963) has a term for the female—“the feminine mystique” which some would corrupt, in a tongue-in-cheek way, as “the feminine mistake.” Of course, you would not even dignify this by commenting on it but this counter-naming is a semiotics unto its own: there is control here, there is dominance, there is an attempt to nullify the female dream to once again make it possible for women’s selves to “dance with their selves.”

In their “Foreword” to Masculine/Feminine (1960) Roszak and Roszak wrote: “He is playing masculine. She is playing feminine. He is playing masculine because she is playing feminine” (vii). The notion of play metaphorizing the divide between the male and female was elaborated by them, thus: “He desires her for her femininity which is his femininity, but which he can never lay claim to. She admires him for his masculinity which is her masculinity, but which she can never lay claim to” (vii). The declaration of Friedman that “men are just desserts” (1983), that is “when a man is an enchantment to the already complete and satisfying life of a woman who makes choices and takes action”; (xii) establishes the need for a male poetics that is capable to address head on the poetics of the female, with both poetics eventually oneing, uniting, converging, fusing—their horizons wedded to each other—to form a new world, a new sensibility, a newly liberated human condition.

I am aware that this essay might be raising more questions than it can afford to answer. I would be consoled by the fact that I raised the questions well. One thing must not be forgotten, though by the cultural worker of and on the Philippines and its people, and by “cultural worker” I mean all those who work in the arena of cultivating consciousness: that there has been an “area of silence” in male studies and that this area of silence has contributed to an non-understanding –or non-communication, if you wish—between the sexes and among the genders.

The urbanized, middle class, sometimes bourgeois sensibility relative to gender and gender liberation has fought and has pushed for a certain variety of gayhood/gayness as legitimate gender or sexual identity and at some point, this sensibility has gained so much ground in the battle for equality. With Sapphic/lesbian writings successfully articulating counter-hegemonic cultural poetics/aesthetics side by side with voluminous gay writings by men, some of them not necessarily gay or not professedly gay, this counter-hegemonic cultural poetics has covered so much ground, so much terrain, and the victory for human liberation might soon be had.

But the big trouble really comes in when we factor in the political economy of human liberation. At what cost can we really be liberated? How are we to regard the prefiguring the sexes with biology determining what is to be written on the curriculum vitae? How are we to take the male gaze and the male experience and the male sensibility in the context of the (a) continuum of human sexuality and (b) rich varieties of masculinity or also called masculinities, that male condition revealing human realities and potentials, human actualities and possibilities? How are we to account the poetics of male suffering in Awiyao in Daguio’s “Wedding Dance” when Awiyao, amidst the frenzied beating of the gangsas, declared: “Lummay, it’s you I love, you know that. But what will the leaders say, what will my friends say?” How are we to account ‘male experience’ and male poetics in the film “Macho Dancer”?

So, how do we teach the male gaze, the male voice, the male experience? In short, what approach would make us productively teach a poetics about masculinity that is not necessarily patriarchal precisely because it is a poetics that questions the assumptions about male dominance and male power and male privilege? In effect, what strategies must we employ in the classroom to teach about concern for and sensitivity to the male condition?

The questions above assume an obvious fact: that male poetics belongs to the Naturwissenschaften or to the studies about the human and the humane and thus it is but proper that this poetics puts into play all issues, questions, and problematiques that are seen as contributory to making human liberation difficult. This means that male poetics is predictably a poetics of the human condition and must be so: a poetics that tries as much to understand the axiological premises of human action, particularly male human agency even as it condemns male privileges, masculine claims to superiority, male power and what have you.


Double Bind and the Fallacy of Male Power

The mass media—films, popular magazines, fan magazines, cinema posters, cinema billboards, and commercial advertisements, to name a few—are guilty of so many things relative to malehood and masculinity.
The “bang-bang” ways of then actor Joseph Estrada, Fernando Poe Jr., Philip Salvador, Rudy Fernandez, Ramon Revilla Sr. and Jr., Lito and Jess Lapid did not bring about social justice but only graphic, at times vulgar, resolution to inequity and violence in a mass scale.

The pronouncements of these “bang-bang” heroes did not end up as verbum-caro-factum-est but disincarnation of what is real and true and meaningful precisely because they are born of the fantastic and the formulaic, with no density at all, no reflexivity, no critique of the democratized sadness of the sorrowing masses the heroes were to liberate from bondage.

Celluloid—cinematic/filmic—solutions, we call these heroes, the heroes only acting as heroes, their acting never for real. On the other side of the same illusory, at times sadomasochistic posturing of filmic saviors posing as modern-day redeemers of bruised, wounded male self and male ego is the pornographic representation of the male in his phallic splendor of disorder with the Bench models to boot, to account the masked joys and self-congratulations of the male, the genitals of what accounts for them celebrating everything but life.

We have the male Richard Gomez, a sports buff, pictured as an expectant father in that delivery room scene, with his Lucy Torres on the clinical table being wheeled to where else but the deodorized room where babies are predictably “thrown into” life, into the cosmos, into earth minus the dirt and misery and deprivation all others males in this country are subjected to.
Think of the eight of every then Filipino males unable to set foot on the Lysol-ed enclaves of Gomez.

Think of the myth this mass media produced image of the male has reproduced and how this same image, precisely because it lacks sensitivity to the condition of the masses of the Filipino male, has generated more anguish than joy, more sorrow than laughter, more pointed references to deprivation than a promises for liberation.

The perennially clean, good-looking, strong, virile male getting all the adulation, envy, and attention sometimes results in deeper pain and injury because the majority of the males do not belong to the same class of those who can afford to leisurely row a boat (the deprived row their boats for a living and not for leisure), to bronze one’s skin in order to let the muscles ripple, to whiz a golf ball the way Tiger Woods does, to climb artificial walls and artificial mountains after ingesting capsules and capsules of that sex pill that makes one gallop like a horse.

“Buhay ang dugo—blood is raging and alive” claims the other ad on male multivitamins and we have a daily wage earner—a construction worker at that—hammering here and there and building houses for the rich and then in the evening, goes home to his children and wife as virile as ever, as sexy as ever, as manly as ever, as if human energy is bottled like a costly Gatorade and Powerade and Red Bull and then gulping them as if one’s life depended on them and presto, one regains one’s strength and vigor and youth and manhood.

This myth of youth negates the scars, the wounds, the trauma, and the haunting memory of manhood.

At best, the myth hawks a dream of youth never spent, of prosperity that has nothing to do with laboring under the sun and sweating for capitalists and businessmen who know nothing but profit and return on investment.
We can go on and on and this fantastic notion of the male including his chivalry and greatness is at best a luxury of the moneyed, the well-off, the privileged—in short, those who have most of the options in life like Agustin in that melodrama, Rosalinda, that has substituted the Angelus and other religious rituals for many Filipino families. Even Fernando Jose’s view of his remarriage to Rosalinda speaks of a feudal society life Mexico, which is as well the Philippine case: “Akin ka na ngayon, Rosalinda—Rosalinda, you are mine.” These males of the feudal and capitalist mold are brawn and not much brains, all sexy but not much self-reflection and sensitivity and openness to life’s terrible truths, to its twists and turns, to its endless surprises.

The male produced by the capitalist is the male in Jomari Yllana baring his skin with his Bench brief; the male in the Seven-up opening himself to the seductive power of commerce and to the illusions of satiation from want commodified desire offers.

So from “bang-bang” to “capitalist” and “feudal” males, we are left with nothing eventually, unless, by our critical reflection as cultural workers and by our different angled looking and seeing as teachers of the poetic, we realize that only through our concerted effort may we raise the consciousness of our young so that they will once again value the person in every man the oppressive society has systematically buried into oblivion. From plastic loves to plastic selves and plastic definitions of male identity, we graduate into the real, we graduate into the raw elements of life, we see in context the episteme by which our understanding of the lived male experience can become more productive, more human, more liberative, more liberating.

The Social Construction of the Male in an Oppressive Society

A society founded on an unjust arrangements of its basic institutions will continue to produce males who go by the script of that society, the script at times, bordering on masquerade and inauthenticity because the script calls for roles that may not be real or may not have anything to do with the project to become “human all too human” (Nietzshe 1984). The pursuit for the human is a genuine pursuit and thus it frames agency and commitment and responsibility including our responsibility to human memorias. The poetic is grounded on the memorias, on our act to become a member again—to re-member, in fact, so that in this remembrance, a community is built up, a congregation pf those who believe in life gets to grow, evolve, mature. It is in the memorias that the retelling of our dreams and aspirations and desires takes its form, assumes a shape, and become a giver of meaning.

The problem, however, is the venue for retelling, the situs for the narrative to be told and retold. The evil society reproduces itself as it reproduces its own agents who will guarantee that its fabricated truths passed off as the truth remains and will be fabricated over and over again in the course of time. The big trouble, too, is the male is somehow involved in this and therefore he must be reminded of this commitment to the memorias, his responsibility to the realization of a human communion that is as sacramental as any fusion, any oneing, any bonding, any uniting. In this we target the evolving of a continuing construction of the new male, one who is in touch even with his fears and scars and sorrows, one who can afford to keep on renewing himself in order to free himself from a maleness that is twin to “roughness, impatience, insensitivity, and self-inflation” (Francisco 1997:xi)

I can really go on and on but all told, a male poetics must look at the male and maleness (masculinity, if you wish) as predication of a liberating concept about “manhood in the making” (Gilmore 1990) and about the rich varieties of “men’s lives” (Kimmel and Messner 1989). For surely, there is more to men than just the lazy episteme of stereotyping where men, like women, are placed in society’s boxes and squares and circles and triangles and their person and worth measured according to these apriorized parameters.

In fine, a male poetics is an attempt to understand what Rankin has sung out: “I’ve been alone all my life. Couldn’t give my heart to anyone. Hiding in myself was a man who needed to be held like anyone.”

References

Agcaoili, Aurelio S., “Masculinities in Philippine Literature,” Paper read at the 1999 National Literature Conference, University f of the Philippines Dept. of Filipino and Philippine Literature and the Philippine Writers Academy, Nov. 25-26, UP Diliman, Quezon City.
Francisco, Mariel, “Foreword,” Primed for Life, ed. Lorna Kalaw-Tirol. Pasig: Anvil, 1997.
Friedman, Betty. The Feminine Mystique. New York: Norton, 1963.
Friedman, Sonya. Men are Just Desserts. New York: Warner Books, 1983.
Gadamer, Hans-Georg. Truth and Method. London: Metheun, 1970.
Gilmore, David. Manhood in the Making. New Haven and London: Yale UP, 1990.
Kimmel, Michael and Michael Messner. Men’s Lives. New York: MacMillan, 1989.
Nietzshe, Friedirch. Human, All Too Human. Lincoln and London: U of Nebraska P, 1984.

Sumang iti Agtaraok a Karasaen

1.
Inaldaw-aldaw a ritual daytoy:
agtaraok ti karasaen, ti residente a mannurat
iti internet, wenno blog, aminen,
isuna nga experto iti panangilupitlupit iti daniw
wenno ti bileg daytoy, kas gita
a kontra ti kinapalangguad dagiti bigat.

Saan a bale a dunggiaranna ti sabali
no di la ketdi madunggiaran ti saona
ta kasano aya a makita wenno makarawa
ti bunggaria a kinapimpiman,
pakabuklan ti kinaasinnona,
isuna a takrot iti lawag ta runawen
ti ray-a ti agsiuman ken ayat?

Maasika kadagiti balikas nga inna isawang:
awan ditoy ti panagsurnad, panagsantiguar
panangdawdayaw iti poder ti pagsasao
a tawid ti kaputotan. Kasla daytoy iti alipugpog

a mangitayyok iti pampanunot, mangtikaw
ket no mamatika, kas iti komedia dagiti parparato
a pammarang, biagmo, ay biagmo ti maiwalang.

Wenno ti ulom ketdi a kayatna a putolen,
isebba kadagiti beggang iti balikasna a naasinan,
makadunor, masugkik, ket mabatika lattan
a pimpiman, iti suli ti ulimek nga agpasanaang.

Iti sagrado nga ulimek nga inkarim ti ulimek,

Dimo balusingsingen ti kari, kas inkari:
adda duogan a tulag uray iti kanito ti pannakasudak
ti rikna wenno bibig, katawa wenno piditpidit.

Mamatika nga iti labes dagiti banawbaw a sao,
sadiay a matimud ti pannakapnek, panagilala
kadaytay balikas a silabario ti kinadakes iti labes
ti ringgor ti tao, wenno ti mannurat nga agpampamayan
wenno tay mannurat a di met mannurat
no di ket kakuntsaba dagiti kigaw a linabag
wenno kamalala dagiti di naullo a dayaw
ket iti buribor ti ulo, ti sabali ti pamkuatanna

a dangdangran, tebbaen kas iti saba
nga addaan makabussog a sabunganay
ti plumana ket panabas nga awanan tadem
no di ket lati ken tetanus
saan a kas iti pluma a sagrado
a mawaw piman iti pudno a sayaat
imbag, laing, birtud, sirmata, namnama
saan a ti gulib nga adda kadagiti binatog

ti eppes nga isip wenno ti ubbaw a karit
a gamengna ti pananglimlimo, umsi, ulbod
a kagayna ti panaglemmengna kadagiti anniniwan
saan a dagiti aldaw a partuaten dagiti limdo
nga adda kadagiti ikur-it a panangimameg
iti kapada, panangpaumel iti patiray-ok
ti tribu a pakaibilangan, paginkamkamengan.

2.
Agtaraok ti agukop a karasaen,
adda sumang ti gita iti malem
a nasalemsem, kontra iti kontra
iti panangabalbalay iti kassaba
ti mannaniw iti managridridap nga agsapa.

A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 22-07

Panagul-ullo iti Dayaw

Karigatan ngatan ti manglo iti sinsinan dayaw
no maysaka laeng a mannaniw a naipalpalladaw.

Ta uray kadagiti teritorio dagiti pangngarig
sadiay nga arikapen ti pintas a binalsig.

Kadagiti nakaramuten ditoy iti estetika ti lung-aw,
awan, kunada, anniniwanka laeng a pang-aw.

Iti kuadernok, sadiayak nga agbirok iti linglingay,
kas kadagiti tartaraudi ti tudo a kaan-andingay.

Adu dagiti mangaskasaba iti ili a naitawataw
kasta met laeng ti bilang dagiti salawasaw.

Mannaniw a balangkantis agesngaw iti pugtit
linoloko a daldalawaten a kabagis ti ansisit.

Mannamay a mannaniw, kunak koma,
ngem ta diak met mamati iti pangta
uray no ti utek ket barbariwengwengen
ti taltalanggutangen mannaniw a kuneng.

Pagbagasanna dagiti balikas nga awan babak
diman la ketdi maamak iti ballatek ti ragsak
daytay gargari dagiti nasudi a sirmata
puso dagiti daniw nga iti lagip mailansa.

Ta kasta ti pudno a daniw nga ikutan ti puli
saan a kas iti bassawang ti aginlalaing a lalaki
saan a kas ti arte ti utek-paltat nga aribabai
saan a kas iti panangliput iti kananakem ti ili.

Ti aginmamannaniw nga agpampamarang awanan takneng
kas met laeng kadagiti ulbod a balikas, saysayangguseng
no maturog ti daniw iti paginanaan ti nautoyan a pluma
iti maris ti tagainep, dita nga agsawar iti pananghusga.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 21-07

Pannakitungtong iti Nailian a Mannaniw

(Ken Manong JSP Hidalgo, Jr, personal a baglan, kalpasan ti naunday a saritaan a nakautangan manen iti naimbag a nakem, Marso 20, 2007)


Manen a manen a mariknam nga addaka
iti sango ti sibibiag a templo ti kur-itan.

Wenno dagusan met dagiti sagrado
a balikas a di kabaelan nga isawang
dagiti gagangay nga utek a kas kaniak.

Iti panagsaknap ti sipnget iti estranghero
nga unibersidad ti panunot ken lasag
arikapek dagiti maar-arakattot a numero
ti umel a telepono ket iti ungto
dagiti distansia a maagpang,
agtimek ti dadaulo dagiti sirmata
a kadkadua ti panagkatangkatang.

Tagainipem ti panagbalin
a nailian a mannaniw wenno artista, kunana,
adipen dagiti nasam-it a gulib
wenno dagiti gulib a di makaidna.

Apo, kunak, iti boses nga agbesbessag,
saan, apo, saan a siak no di sika,
apo a nangiwanwan kadagiti agtutubo
idi a pakasaritaan, panagbirbirok
iti makan, daniw, ayat, parabur iti pinggan.

Kastakami nga agsao, dakami iti maestro
dagiti ladawan nga adda iti balikas,
isuna kadagiti garraigi dagiti kabalio
iti kambas ti pannakipagayam,
pudno ken natarumamis
nasudi kas kadagiti panawen a di panagkita
dekada a rinangtayan ti sagpapaminsan
laeng a pannakalagip nga agunnoy.
Adu met ngamin ti pakakumikoman
dagiti ramay ken panunot ken isip
iti daga a nakaipalladawan kas kadagiti linabag
ti nobela nga inrugi ngem di met magibusan.

Malagipko ti panawen ti panagad-adal,
dagiti malem a birokek iti sakaanan
dagiti nasudi a kapampanunotan
manipud kadagiti appigud a pangngarig
wenno kadagiti agsisipungtuan
a panagtaltalanggutang kadagiti binatog
ti daniw ti dios a maipinta iti blangko
nga inna pagpintaan kadagiti amin a buteng
wenno ti salakan kadagiti ginnubal
iti maysa a malem iti surong dagiti karayan
iti daya dagiti bambantay a makadokumento
ti rinnupak dagiti agkakadaraan: iti maysa
a pantok ket dagiti mannkigubat iti nadara
a rebolusion dagiti wayawaya a nailako
iti maysa a bangir ket ti mannaniw ti paltog
wenno poder wenno bileg wenno panangikisap
iti semilia ni ayat kadagiti sellang ti agil-ilem a bigat.

Obra maestra nga ikkis met ti kaunggan,
kuna ti mannaniw iti panagtik-a-tik
dagiti kanito iti baetan, sa ti retrato
ti birhen a diak met maaw-awatan.
Ulaw, kunada kadatao,
kuna dagiti di makaawat iti paulo ti uniberso
wenno ti in-inawen ti law-ang iti matris
ti kalman a masakbayan.

Agawaam, kunana, ket mariknak ti kintayeg,
aglulokenak iti pigerger ti langit a maasi
kadagiti obra maestrak a babassit.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 20-07

You Do Not Write To Your Last Born No More, Says the Poet

(For Terry Tugade of TMI America/Global for reminding me what fatherhood in absentia should ever mean and for saying that the youngest daughter needs all the poems she will read to fill in blanks of the lives of a father gone on exile and a daughter going to win her awards)

You do not write to
your last born no more, says the poet,
he who lives in times and places beyond
the raging waters down here in my heart.
The sorrows came in abundance
and the present past
was a poem pluralized.

I tell him, our cellphones bridging us:
"There is no country for exiles."

It is my singular sentence
its predicate he knows,
but I tell him nonetheless,
and no country ever
comes to own us
poets of loves
for a homeland denying us.

I tell him too:
I write poems for the dear daughter
each day, the lines fierce and faithful
of what longing is for a stanza
with no reason and rhyme:

it is the same poem multiplying
like the August mushrooms
in the eastern hills after the heavy rains
when the ricefields in the west are heavy
with grains and grace.

And each day of absence
I dream of feasts multiplying
a hundredfold after the harvest season
of sun and songs

the songs their lines I carry in my soul
like distant relatives on pilgrimage to a shrine
for the common ancestors, like the family home
with the pain of growing shared,
the memory etched in a bright stone
we keep for its magic.

The songs we sing come
to hear the chanting
of beautiful dreams pursued
by a father and a daughter
who know what dreams are made of:
years of longing limning
and in these times the dancers
are singers as well dancing on the edges
of remembrance and regret
renewal and remorse
for leaving and not coming home too soon.

You do not write to your last born
no more, you say, and I write your words
accusing and telling me so
to make a poem of my absent grief.

I am most happy painting canvasses
of not being there each day:
the ribbons, hers,
she counts in early evenings
she talks to her pupils, the dolls
I send from faraway places
I am preparing for her to come to live,
hoping she will stay to write
of the distances we knew were always there.

There is the right time for all these,
this writing and this defense:
the lines of poems must be kept
in the vault of our private selves,
the sense of our words
revealing only so much
hiding more in the lie of our words
for small truths to come unravelled.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 19-07

Ikalawang Karangalan

Nag-iipon ang bunso ng sanlaksang ribon,
kawangis ng nakikita sa telebisyon.

Iaanunsiyo sa mga kapatid ang kataga ng galak:
"Meron din ako niyan! Meron din ako niyan!"
pagkakita sa neneng sing-edad
ang dibdib ay lawit ang karangalang banggit.

Ang sa anak na tinig ay sa anghel na walang sala,
walang muwang sa mga bunsong nangangawala
sa mga gera sanhi ng pagwawala ng mga may gulang
ng pangamba, sa bayan mang ito o sa bayang iniwan,
mga musmos na pinagkaitan ng anino ng almusal
kung di mang batayang dangal sa hapag-kainan.

Pagkatapos ng pakikipagtagpo sa ikalawang karangalan
ay ang pakikipagsuyuan sa entablo na mga silya sa tahanan:
isusuot muli ng bunsong iniwan ang ribong kapalit
ng isang taong pakikipaghabulan sa kawalan,
panggagaya, halimbawa, ng tunog ng abakada,
ng hindi sinasabing salita sa dinig na parirala
ng kasinungalingang walang ngalan
sapagkat lihis sa mga kategorya ng kaalaman
sablay sa ritmo ng araw-araw na suyuan,

siya sa awditibo at ako sa dulo ng walang hanggan,
dulo ng mga dulo ng mga baybaying kung tatawirin
ay sa saknong lamang ng tulang ito mangyayari
o dili kaya sa alaala ng aking kanto Gregoriano sa kanya
nang ang mundo ng musmos ay wala pa sa alibata.

A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 19-07

Utob sa Loob

(Pasasalamat sa kuwento ng mga kaibigan sa California na kinaringgan ng parilalang humihingi ng pagtatakda)


1.
Dayong ngalan ang sa iyo
at kayhirap pakaisipin
kung ano nga ba ang simula ng panimdim
at wakas ng mga alalahanin.

Utob sa loob ang tubos
sa pagkakasanla ng panahon
oras o distansiya kaya ng mga nais
simula noon at magpakailan man.

Para sa bunsong irog
ay ang pagkamangha sa liwanag
sa sinapupunan ng dilim
at ganun at ganun din
sa dilim sa matris ng liwanag
na kung wala man sa palad
ay naroon sa nangangakong liwayway
sa mga siglo ng magdamag.

Dito sa dayo ay ang kabit-kabit
na panalangin sa lahat ng anito:
sa puno, halimbawa, na henesis
ng panata sa paglaya ng mga dahon
sa mga sanga at bulaklak
pagdating ng taglagas
upang sa tagsibol ng mga darang
mula sa mata ng araw
at labi ng mga bituin
ay makakalikha ng apoy
sa mga talulot sa kumpol-kumpol
na bunga ng mga nahihinog na pangarap.

2.
Sa ibayong dagat ko naulinigan
ang gramatika ng utob sa loob
na utob din sa puso ng mga mapapalad
mga buhay na pananalig, mainit-init
matikas pa sa hambog na tandang kapag
magyabang sa inahing naniningalang-pugad
ay sa liksi ng di mahuli-huling lintik
sa tag-araw ng mga unang ulan.

Utob sa loob, kung gayon,
ang wika ng pagbuo
sa mabuting balita ng nagbabalik-gunitang
panahon para sa naghihintay na sansinukob
umaasa sa daratal na angking araw
mangagsisiliyab sa madilim na pakay
ng mga di kakampi sa panganay na dalangin
mga tusong miron ng alalahanin
pagdadalawang-isip, halimbawa,
na ngayon ay sa bato sa dibdib,
marmol doon na uukitan ng masuyong awit.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 19-07

Panagsanud ni Prinsipe Morato

Anagek ti panggep dagiti agak-akem
kadaytoy sayangguseng a daldalawaten.

Ti nagsurat, ni Manang Pacing kas idi, agkamat
iti oras kadagiti regget nga agranggas.

Dutokan dagiti agakem:
ti prinsipe a kabusor,
iti Los Angeles a nagsaor
naitao a bulbulitor
nagay-ayat iti ili a pimpiman
nagkarkari a di magyaw-awan.
Prinsipe Morato ti dramatista,
nagmadi iti rabii iti Kalihi Uka
iti sakaanan dagiti bantay a nagpakada,
nangibaga iti riknana a madusdusa.

Diak maawatan dagiti sawsawek, kunana,
adayoda iti bibig, kas ti kaadayo ti rikna
ti puraw a langit iti lumlumdaang a daga
ken malagipko ti taeng a pinanawak
iti kabambantayan ti limdo a marikriknak.

Saanen a siak ti Prinsipe Morato, kunana pay,
ta kas iti panagbalikasko ti kallidko a narasay
a kaskasdi, kaun-uni ti durgi, namikki
diak la ketdi masursursotan agbabawi.

Agsanudak ngarud a tarkok
ta diak mayesngaw ti ar-artiok
ti mangiyebkas panagpungtot
ta agindeg talinaay ditoy pusok.

Diak met ammo ti agpasugnod
diak ammo ti agayat nga appigud
ta ti numo toy biang saan nga ulbod
agdadata a di managimbubukod.

Isublik ngarud ita ti espadak a natadem
isukok metten pagariak a tagtagainepen
iti lukong dagiti naimbag a nakem
sadiayakon nga agtalimengmeng.

Asutek koma ti armas a nasileng
ngem diak met makita ti malem
ta nasken a doliar birbiroken
amin a sulinek ayan lak-amen.

Agsanud ti prinsipe Morato
Dinak kayat ita ti mairubo
tallikudannan ti komedia ti dayo
nga isuna met laeng ti babaktayo.



A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 18-07

Panagtanggad iti Buya

Kadagiti kurkursada a sumangpet
dagiti apokalipsis ni sirmata kenka.

Iti wasnay dagiti dalan
iti kettang dagiti agsisilpo a lugan
a pangurayan iti batang nga agaddang
makisinnelsel iti utek ni pintas
ket agkaribuso dagiti pangngadua

duadua kas iti panagtennag ti bayakabak
no kasta a ti init ket nakaampayag kas
iti tanap ti Manoa iti oras ti milagro
dagiti lansa iti dakulap ti natay a dios.

Iti puseg ti bullalayaw ti puseg ti kayaw,
ket ti langit agungap idiayana ti saklot
am-ampog patpatiray-ok kunkunwari
a garaigi ti balasang a maariek
ti baro a di makaammo iti abut
dagiti di mamingga a palab-og
ti antigo a sipnget kadagiti bumegbenggang
nga apros, kas iti agek ti musa
ti agek ti prinsipe iti agsapa
nga umingar ti pus-ong ta agbirok
iti kaingas dagiti palimed a gartem
kadagiti turod iti panagsang-at
kadagiti pantok iti panagsalog
dagiti rikna nga agbirbirok iti karayan
pagpunduan dagiti mayanud a gabat
ti aglaplapunosan a layus iti sellang
dagiti agay-ayat nga agpalangguad.

A, matanggad ti buya
ket ti daniw ti mangikabesa
mangipiho iti linia.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 16/07

Panagmaro

Umagibas ti agkarkaranting a panawen
kadagiti ganggannaet nga allon
iti Apo Lakay iti amianan a laud
ti Claveria ti ubing a nakem, iti isla ti Fuga
nga ar-arinebneben dagiti gatad
ti puonan, ti balor ti nailian a rang-ay
iti nasantuan a lukong ti ima
nga uringan ti merkader ti pia,
daytay mangisalda iti anges panaguttog
panagkin-od dagiti rabii iti idda pungan
ules tapno mapalaem ti mangiyaw-ayawan.

Ditoy, kas iti pito ribo nga isla
dagiti sangapagilian a sasainnekmi
a maimaro iti karkararag nobena litania triduum
misa prayer rally orasion
panagkurus iti mamitlo iti agmalem,
ditoy nga agarudok dagiti kanito
pumanaw kadagiti lenglengleng

ket iti siudad dagiti silaw a garampang,
sadiay a mapan makisinnukat
kadagiti maimaro a gasat dagiti sibibiag
iti purok dagiti agkamata agmukmukat
agbibineg agkudaap agkissiw
dagiti matalimudaw iti bisin waw kinalinteg
a rumuk-at iti paulo ti pakaasi
iti paripirip ti mannakabalin amin
iti naindagaan a langit
iti nainlangitan a daga
iti impierno a maiserbi

kas iti panagbubutos a masandian
ti nam-ay iti managliplipat a kari
ti kari iti nam-ay
ti tig-ab a tumangad iti barsanga
kalpasan ti pabonar
dagiti nagballigi a balota,
limagasut a pisos, kuni ti boksit,

aganak no dagiti adipen ti linteg
ket ti lintegda ti mangadipen
kadagiti mamirmiraut iti pannakapnek
panagmutittit kas kadagiti hepe
dagiti kubrador ti makiginnasanggasat a taya
iti minalem a panagbariwengweng
dagiti makulogkulog a numero
dagiti albasiador nga agisem-isem
bangbangir no agatang iti ayab ti aklo
wenno iti ipus ti lames dalag paltat
a maitapkal iti diding

saan a kas iti mannaniw
nga agkatangkatang
ti malas a tahor ti sinnukat
a pati signos iti ginnubal
ket imarona iti suerte ti siding

tawaranna piman iti linglingay
uray iti apagkanito apagdeppel apagsayud
a panagassawa ti tamudo iti tamudo
wenno panagsimbalud ti teltel iti tengnged
kas ti panangikut ti sardam iti amian

nga agsalida kadagiti kapanagan

nga am-ammo ti nagkawili a dapan

nagibati iti tugot kadagiti sagawisiw ti angin
a naikali iti sellang ti komersiante a sabangan.

Maro ken maro laeng ti kaibatogan
dagiti daniw ti nagsubli ta nayaw-awan
iti Claveria ti angedan nga ubing
di nanglipat kadagiti misterio
dagiti nagpukaw a mangngalap
ti maidaton a baduya ken linapet
iti lumned-tumpuaw a bato
dagus ti Apo Lakay iti un-unana
agingga iti agdama, iti agnanayon.

Kersang ti kudil iti kersang ti kudil
bara ti lasag iti bara ti lasag
kas iti panaglabus a panangayat iti asul
a danum iti kappia ti baybay
iti panangdawat iti bendision ti Apo Lakay,
mangal-ala iti tartaraudi ti kanibusanan:

bay-an nga agbinnales
dagiti taeng a nagkamanganan:

iti umuna a panawen ti masanguanan
iti maudi a panawen ti patigmaan
kas iti panangimaro iti kinapimpiman
ta awan met gumatang. A, ta iti Claveria
idi ti nagtengnga nga eksena ti tagainep
nga aglaklako iti balangkantis
iti tiendaan inaldaw-aldaw a panagkusit
dagiti dadakkel kadagiti babassit.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 16-07

Sayangguseng iti Dangadang

Ingkipas nga innibus,
innibus nga ingkipas, kunada,
demokratiko iti demokratiko a dila
iti laud a daya, iti laud nga agpadaya.
Kutak a kutak ketdi dagiti kanion
a napartuat manipud iti doliar dara darepdep
aminen a pakakitaan ti kinagubsang
wenno kinatao a sarsaramsamen
dagiti nalalaing iti komersio ti linniput
dinnuyok dinnuklos dinnanog
a kadagiti ima ti rabii ket agbaliodongda amin
tapno agaradas kadagiti isem
a mangpalaem koma iti basbas
ti aginkukuna a dios.

Dagiti malalaki dagitoy iti dangadang
dagiti agikut kadagiti bileg
kadagiti sulsulinek ti panagpagungga.
Kitaen ti buya nga inaldaw-aldaw:
ti landok ti tangke ni patay
iti lasag ken leddaang
ti mabibi a mannakigubat
binaybay-an piman dagiti bala dinamita
ken aminen a mangkettel iti anges
tapno dumteng ti ustel ken pisti
kas idi un-unana. Agkulibagtong
dagiti maidasay. Agkuripaspas dagiti matira.
Mapirsapirsay dagiti pennet a maimula
iti daga a para-bitay.

Agwaras ti sayangguseng.

Karawaen ti barukong ket sadiay
a residenten ti buteng:
kadagiti tanap ti panunot a di mamati
iti kanibusanan dagiti amin a rugi
kadagiti turod a mangwanwanawan
kadagiti amin nga aripit ni babawi
ta mano aya, mano aya a ribo
ti naisina nga ulo
a maidaton iti daytoy
kabaruanan nga altar?


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 15-07

Parabur ti Sao

Naimon a kamalala ti sao,
kerida ti puso
daytay ay-ayaten inggana't
tungpal biag, awan labas
awanan ressat. Enerhia daytoy
ti mangliwengliweng a taaw
manipud iti pantok dagiti masantiguar
a balikas, kas iti babato a makasapul
iti taraon, aldaw-bigat a panangapros
iti barukong ti silalasag a dios
iti ngudo dagiti dakulap, kas pagarigan,
pangpaingar iti rurugsuan
kadagiti amin a pigerger
kadagiti amin a kintayeg ti lubong
tapno aglansad ti pintas iti abut:
iti ugma ket sipnget
iti udina ket sipnget
iti baetna ket ti lawag a napusaksak
mangitunda kadagiti amin a kita ti ranggas
dungngo pannakiinnala iti uniberso nga agmaya
aguttog kadagiti amin a kita ti uttog
tapno manen ti biag agunnoy iti areng-eng
dara panangkamkamat iti anges tapno magteng
dagiti alimpatok ti di managanan a kammaysa.

Partuaten ti pangngarig kadagiti eppes
a pagay iti bengkag, kas tay sairo nga adda
iti abagat ken amian no agsiksikog pay laeng
raep manipud kadagiti linabag.



A Solver Agcaoili
UH Manoa /Marso 15-07

Kayaw ti Sao

Narigat ti agngalngal
samonto ilua
ta ipasagrap iti sabali
ti samay ti katay
ti tadem ti dila
ti rapas a bibig.

Agtukiad sagpaminsan
ti tumeng nga umaddang
tapno iti panagbirbirok
iti kaipapanan ket sadiay
a mabirokan ti gasang
riduma sugat dara
ramen dagitoy ti kayaw
tay panagbalin nga adipen
dagiti pangngarig.

Yabay ti dua
a di agkaing-ingas
santo pagsilpuen dagiti alipuspos
bay-an nga agalikuteg
kas kadagiti ramay iti sipnget
nga agkumbulsion ken ayat
aggurigor piman a di makaidna
no makita ti anniniwan ti musa
a makiinnala iti sisasalikad
a buteng iti bulsito
dagiti duogan a pangngadua.

Al-alawen no kua ti rikna
arikapen manipud kadagiti pegges
ti agpagungga a dissuor
kadagiti sao a di mamingga
di agpullo uray no agbilang
iti maminribu.

Ngem iti udina ket ti ladawan.
Adda garakgak iti kambas
dagiti retrato nga agsasamusam
mangum-umsi, mangyaw-awan.

Kas iti silpo-ti-riro
kaibaan salamangkik dagiti apomi
a kitingkting dagiti kurus nga agbibitin
dagitoy, dagitoy dagiti pagrubuatan
dagiti agwayawaya a balikas
iti karsel di kalman.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 14-07

Panaglangan a Panagdaniw

No naigamer
iti lasag
ti berso
agbibineg
ti rikna
iti agmalem
a panaglangan
iti seremonia
ti sao
ti salamangkana
kas iti babato
wenno ti lana ti pauli
a pangontra
iti mannamay
kadagiti agpipirutong
a milagro
iti minuyungan
dagiti puypuyot
wenno pugpug-aw
wenno pangpang-aw
wenno panangkatay
iti lulunan
tapno masukat
dagiti bambanti
mapatalakias
dagiti an-annong
ti daga
wenno bagi
wenno ti karkarna
ti pimmusay
a metapora
ti kinaasinno.

A, ta agsakit
ti nakem no
kas pagarigan
ta di maarikap
ti kaibatogan
dagiti mayallawat
nga alinaga
maipatawid
iti sentido.
Manglangan met
ti puso nga agayat
kas iti pananglangan
ti ima nga agsurat
wenno ti papel
a mangidiaya
iti saklot
iti tinta a napalangguad.

Aggiteb ti pulso
kas iti panaggiteb
ti nagita a prase
a mangikari iti buniag
wenno sinsinan nga ayat
iti nadakiwas a paspasagid
ti mangsilsilo a bibig.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 12-07

Parada ti Puli

Agaliwegweg ti pakakikian
iti daytoy a parada. Dakami iti baagmi
kas idi un-unana kadagiti panawen
a di pay dimteng ti pannubbot
ti imperialista a dios tapno rukodenna
ti salakan iti ungap ti sellang
barukong panunot ken pagbagasan.
Anian ta awan imbatina iti dulang
no di ket ti makutim a lua
iti nakapakleb a lunglungan
iti banggera nga agkunkuna,
"Allegam, allegam ti mamisok
mangalaw iti segget santo malaokan
iti diro a sandi ti kiraod ti sudo
ti ittip a di man laeng agkersang."
A ta allaalla piman ti bendision
ket ita, iti ili a nakaipalladawan,
agbibinnulig dagiti riknami
dakami nga adda iti Amianan
dakami a di immibbat a puli
di simmuko iti kantaridas ti baro a kari
tapno iti maysa nga oras
a panagkettang dagiti gurong pulso
isem ken addang, iparangarangmi man
iti agturista a rikna
ti riknami, dakami a mangsaksaka
iti maatangan a pakasaritaan.

Saanka nga Igorot, kuna ti maysa kaniak.
Wenno tay saludsod no kasano a nagbalinak
a mangipatpateg iti kinalamolamo
nga ar-aruatan ti abel nga uritan
nalabagga iti nangisit ken dagiti amin a burik
ti kinaasinno iti termino
ti ritmo ti makisasao a gangsa
mapatit tapno aglibbuong aganak iti naimbag a gasat
maisala tapno kaduaennakami ti uddog ti lubong
kas iti sala dagiti billit
wenno ti angin iti Waikiki
ti angin iti lagip kadagiti kabambantayan
ti Cordillera nga agsalog iti sabangan tapno sadiay
aglantip ti bang-ar ti pul-oy
ken ti lamiis ti danum-baybay.

Mabannog ti pulso a manggargari iti gangsa
kas iti pannakauma ti saka nga umaddang.
Alawenmi ti karadkad kadagiti allon
ti sipsipat ket agaddangkami a magna
kas iti pagbabakalan a balligi ti inanama.

Iti damona, naregta dagiti sangi a mangiruar
iti kallid wenno rag-o wenno pakakayawan
kas iti regta dagiti kinuton a dalan
pinunno dagiti agbuya a pasdek
nga agsarua kadagiti mangkodkodak
mangbidbideo mangiteltelebision kannawidan
kadagiti naglabas a sarsarita
a naibalud kadagiti karsel ti dur-as
gera sabong wenno malem a dupudop
ti ayat iti barukong nga aglaplapunosan.

Alaek ti nalabbaga a baag
a naburikan iti panagpannakkel
para iti ina a kadagiti Ibaloi ken Kankanaey
a nagnakem a nakalang-ab iti alisuaso
iti Campo Sioco wenno iti minahan di amana
ket iti nalitnaw a danum ti waig iti ginget
dagiti ubing-ubing a ragragsak
sadiay nga impaanud ti kadkadua
dagiti alingaas. Kas iti ama, masinunuom
ti dara a Yapayao wenno T'neg
kadagiti dumaya nga ar-araraw
wenno tagainep kadagiti rabii ti kalgaw.

Kumpasanmi a salaan iti ritmo
ti tadek wenno salidsid wenno kaniaw
ti palakpak dagiti agbuya a riaw.

Maungpot ti atiddog a Kalakawa
nga agbanbantay iti askaw
kas iti panagguardia ti tuguttugotan
a kadaratan wenno ti bato a mamaglaing
iti didigra ti kanibusanan.


A Solver Agcaoili
Waikiki, Hawaii/Mar 11-07

Seremonia ti Batek

(Seremonia ti batek da Virgil Apostol, a pakairaman da Keone Nunez, Brian Quisquirin, ken ti adalan nga agbatbatek, Wai'anae, Hawai`i, Marso 10, 2007)


Iti Wai'anae, iti sakaanan dagiti palimed
ti turod, ditoy a maaramid
ti seremonia ti batek.

Dagitoy dagiti agbibiag:
ti mangngagas a local born, iti Los Angeles,
ngem tiniritirna ti dilana tapno maisawangna
iti Ilokano dagiti nagpukawen a darepdep ti puli
a nagkatangkatang kadagiti kaunasan iti Maui.

Iti isla ti puon dagiti dadaulo ti panagbatek,
isuda nga agtagtagainep kadagiti ubing a sirmata
para kadagiti dati nga agkabannuag a rikna.

Maikadua nga agbibiag ti adipen ti linteg,
isuna a paisuro ti turong ti pangpatit
a mangsugat iti kudil, mangibati ditoy
iti tinta ti lubong a bumasbassit.
Kaayan-ayatko ti maysa a Filipina iti Long Beach,
kunana, iti Hawaiian, nga ipatarus ti agsuksukisok
kadagiti pakasaritaan dagiti kaamaan iti Kailokuan
isuna a makaammo kadagiti eskandalo
ti rugso kadagiti agdakiwas a sellang
a sadiay, sadiay, iti tengnga dagiti mabatekan
a ray-a, sadiay nga agrugi
dagiti maudi a pammakawan.

Maikatlo ti adalan, ti markado a buyot
dagiti sagrado nga ugis, sukog, disenio
ken maris ti isip a kadaanan.

Alaenna ti kapas, tuyaganna iti alkohol,
ipulagidna daytoy iti kudil ti luppo
a manglanglangan iti rugso ti pagbabakalan
kadagiti puseg ti baybay iti laud
iti barukong ti aldaw iti nawasnay
a desdes nga agpangato
kadagiti agbambantay a turod
ket iti salamangka dagiti eksperto a ramay,
rummuar dagiti gayaman
rummuar dagiti gita kadagiti ngiwat dila
rummuar dagiti buaya a pangilan
kas iti buaya ken gayaman iti baag
dagiti bangbangolan idi ugma
isuda a nagtalappuagaw tapno saan a maanup
dagiti abuyot dagiti diosen a kayo, landok, puraw.

Maikapat ti Frances a retratista, dokumentarista
kadagiti panaginnala ti kudil ken tinta
ti anus ken regget ken ep-ep-epan a rikna
iti pakabuklan ti kararua nga agririing pay laeng
iti manglanglangan nga agsapa.

Siak, maysaak laeng a mannaniw kadagiti pasamak,
testigo iti berso kadagitoy
kasla asuk a darikmat ni ayan-ayat
ti kararua ken lasag.
Alaek ti kuadernok.
Iti linia dagiti paulo
nga aggiintar, inayonko
ti paulo ti seremonia ti batek ita nga aldaw.

Agpakadaak kadagiti agbibiag.
Iti baet ti bigat ken agmatuon,
birokek sadiay ti batekan a panagaray
manipud iti sugat nga awanan dunor
kas iti sinit ti init iti kudil ti kayumanggi
a panagaligagaw, iti ridep wenno puot,
iti sasainnek a di mabunniagan wenno iti lallay.
Iti freeway ti Kapolei, kamakamek sadiay
ti sirmata kadagiti suraten pay laeng a linabag
iti dandanin agligsay nga init
iti agrungrungsot a baybay.
Kas iti disenio ti batek: ugis, maris, sukog.
Ayna, adda met palimed a liday ti ay-ay
kadagiti ribo nga ulimek
iti ginget ti pannakapatit ti pagbatek
ken ti umel a panagannay.



A Solver Agcaoili
Waianai, Mar 11-07

Kagabi, sa Terno Ball sa Ala Moana

Kagabi ang eksenang nanakawin
hahablutin hihiramin at di na isasauli pa.
Sa pelikula ko yun gagamitin
sa "Pukan Cane" sa aking isip
na isalarawan ang daantaong sakripisyo
ng mga kalahi sa hagupit ng araw
at paglayo sa tahanan sa Ilokos
sa Visaya sa Katagalugan.
Mangmang silang nagpunta
humarap nangako na magpakabuti
magpakasipag makipagbanat-ng-buto
sa luna at takot at kahirapan.
Ngunit kagabi ay ang eksena sa salon
ng Kapitan Tiago, sa otel na ito
ng mga bundat ang bulsa
ang pagparada ng sasakyan
ay sa mga bagong alipin
na naghihintay ng ambon
tulad noon, konting awa
na nakukuha sa tingin
pag-arte sa pangangailangan
kaya dudukot ka, kasama ang pagdukot
ng kuarenta dolyar na kabayaran sa mesa
upang sa salon ng Kapitan Tiago,
sa otel na ito na pinaglilingkuran ng kailian
mga bagong adipen tulad noon bago
ang mapagsamantalang kaayusan
papanoorin ang gara sa paglakad
ng mga manang, mga kababaihang
pinuno ng mga imigranteng pangarap,
ang suot ay libong dolyar
para sa isang gabing dangal
bibilhin mula sa pagsuyo ng madla
sa mahinhing pagpaikot-ikot sa entablado
ng sinusukat na paghanga
at sa isang kisapmata, sa salon na iyon
ng Kapitan Tiago, mapupuno ng mga Victorina,
noon ay donya, ngayon ay hindi na.

Sabi ko sa isang makatang propesora:
ito ang eksena ng aking "Pukan Cane"
at dito, dito ko bubuuin ang larawan
ng gabi, ang lalim ng mga lumbay
sa dayo. Talinghaga ito ng mga bangungot
na sa haba ng panahon ay pagsuyo
ng mga pook ng anitong nakalimot.


A Solver Agcaoili
Waikiki. Ala Moana Hotel/Mar 10-07

Puyat ang Gabi

Puyat ang gabi sa dayo.

Ang alalahanin
ay sa mga oras
na nag-aalangan
sa paghimbing.

Higaan, halimbawa,
na ang hanap
ay sa tahanang
taon kung ikebasa
ang pagbaluktot
ng likod

o ng pagsasabi
ng hapdi sa mga binti

o ng paghingi ng masahe
sa mga habilin kayhirap
itago sa mga kumot

o unang singlamig
ng simoy mula sa mga bundok
dito man sa Waipahu
o sa Marikina Heights
o saan mang lupaing di pinangako
subalit narating dahil nasa nais
o tugon kaya ng paglalakbay
ng isip, paglayo sa usapin sa kailihan
sa sarili o sa bayan.

Nagsisimula ang pagpupuyat
sa disoras ng gabi
kapag kausap ang sarili
kisame dingding o radyong
nauulol sapagkat pagal ang himig
nababalahaw ang lalamunan
tumatagos sa ere
at lumalampas sa mga sahig
sa mga pintuang pinid
saka sa teleponong pinipipi
ng pagkalkula sa bayad na dolyar
sa bawat patak ng sandaling
uulinigin ang mumunting kapilyuhan
ng bunsong kung minsan
ay ayaw makipagpalitan
ng pangungumusta
sapagkat nababagot sa palagiang
tawag at pagsagot sa paulit-ulit
na tanong na minemorya sa magdamag.

Sa akin ang ganun, kapag
ang antok ay nakikipagharutan
sa mabining hangin
at sa mga tugatog ng mga bundok
sa Kapolei nagtutungo
nakikipaglandian sa dalampasigan
ng mga isip na naglalayag
nakakarating sa mga alon sa kabilang
ibayo ng mga tagong nais
nakasilid sa mga kuadernong
nagtatago ng mga lihim
ng exilong pangarap
na akin at milyon pang amang tulad
kaming umaalis upang sa malayo
nag-iisip kung papaano pagtatagpuin
ang umaga sa kinaroroonan
at sa gabi ng iling iniwanan
sa mga pahina nakasulat
ang mga parirala
ng lumbay sanhi ng pagliban
sa mga ritwal ng kaanak
sa araw-araw.

Sa dayo ay ang kakambal
na dalangin sa mga bituin
sa buwan sa napupuiyat na gabi
na kung dumating
ay nahuhuli sa madaling araw.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 9-07

Missing Your City

I am missing my city, my land, my homeland, my heartland, my soulland where the streets are a democracy. And really so.
Notes from my Diary, April 4, 2006


1.
It is what you go back to,
these notes you wrote
by stealing time in airports,
notes on edges
of memory,
seamless when it comes
seamless when it doesn't.

In waiting lounges before and after
reaching your destination country,
forgetting is a virtue over here
even as you while away the hours
by killing time mercillesly,
killing time to kill all that is in there
to remember the streets of your city
as you wait for your airborn
flight to many places
not yet your home, fleeing as if
fleeing is all that matters.

You transit in these
transitory times, territories too
time guarding you
as you move from gates to gates
your luggage carrying all about you
your heart your soul your sorrow
because nothing can ever be
left to chance
or to small tales
going somewhere
to layover in dark rooms
dark alleys and all things dark
when you brood over loose leaves
of organizers that kept the feelings
when solitude is in its less holiest.

2.
This is how you do it:
write and keep the writing to hide
what needs no saying because sacred
unsayable unsaid.

As if words are what life is:
words that define
what missing your city is, in full sense,
with no ruses and lies and masks
like missing daughters and wife and son
going after years gone
the years between you and them
like warm nights so far away
from misty mornings
when the aroma of coffee
is the same barako you know
from the hills in Benguet
or the Arabica bought
ground and bought in haste
at the Robinson's
with your few dollars disappearing fast
and furious as if in their mad rush
to emptying your soul
when poverty was all you wanted
in the life you walled
your walled life for years
until you realized you were
a poet of pain, somehow.

3.
The poet could have told you again
about the sadnesses you keep in verses
but you take all, take it all in
keep them all as if the landscape
is just there, before you, its form
a scream primal and the pathos
in it are the same vagaries calling it quits.

A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 8-07

Drumming the Djembe

Rhythm is all that matters
in this business of reliving
the lost music of our years.

Mondays see me going into
the young night in this valley
of rainbows roses remembrances
to rendezvuous with fiery fingers
flirting with sounds of the djembe.

First, I did not know how music
comes out of skin and the memory
of a dead calf.

And the wood,
its grain the color of this year, red,
and then mellowing to yellow
like my country's revolution
twenty years ago. We killed the man,
and the nation's war drums
went on berserk with anger
revolution struggle
which is what I do now
my mind going berserk as well
with the rhythms cavorting with angels
and gods

and I let my fingers dance
dance dance and swirl with the staccato
of my soul getting a lift a high a trip
away from the humdrum of the everyday
and I let the music of my skin my face my hair
get into my lips
and the enduring endless drumming begins
begins begins begins
and the dancing fingers
do not know the meaning of end.

Each Monday I told myself:
I will go through the same ritual with Reggae,
me and five others looking for the spirit
of our tired bodies looking for some rest
in the frenzy of beats
the takataktak-takataktak
our language the only language that frees.

A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 7-07

Ragsak ti Saltek

Iti disoras ti atiddong a parbangon,
agrararag-o dagiti saltek,
saan nga iti bautek
ta awan met manong a sumangpet
no di iti pasamano a sumango
iti agmurmuray a dalan, kas iti kasla
di mamingga nga H-1
a sumalpot iti Diamond Head.
Nagbaliwen dagiti buya
iti panagtaltalanggutang.
Iti Los Angeles,
masaksiam koma itan dagiti buya
ti panagrurusing, kas ti panagsalsa dagiti bulong
iti Palos Verdes, agay-ayabda kadagiti pul-oy
iti baybay a kasumbangir ti ili a naggapuan.
Ngem ta kasta met ti gasat.
Uray no an-annuem, adda dagiti buenas
uray no iti naminsan ket di nauringan ti tamudo
wenno nakaraman iti bugguong a naangpep,
pamedped piman iti bisin
iti panangil-iliw iti lanit iti bibig,
tay toyo iti patis iti kamatis
iti tanamitim a panglagip
iti anito dagiti agbellad a mais
wenno ti innapuy nga agittip.
Di met ngamin agressat ti panagulser
dagiti pagbagasan iti napalabas a panawen
a dagiti mannibrong kadagiti bendision
ti ili ket dida met nagparaman
uray man laeng no maysa a pulagid
a diro manipud kadagiti ar-artiokda
a naisangal iti balabala dagiti panggep
a nangisit, kas kadagiti ulep itatta,
mangipakpakdaar iti tudo nga agsambuambo
manglayus kadagiti sangsangit iti panagbirbirok
iti doliar wenno kaikarian
iti ayat wenno kanibusanan
pagpilian dagiti adu a pimpiman ditoy
iti laksid ti panaglablabonan.
Ni kaano man ket di agtagilasag ti linteg
iti kalkalsada dagiti agkalkallautang.
Kas iti birabid a tulid a tulid,
awan kumpet a rikna iti lugar a nagilian
no awan duayya a yeg ti panagtektek
dagiti saltek iti agrubrubrob a dalikan.

Agkatkatawa ti beggang, kunada idi,
naynayda a sungrodan iti madredekakaw
tapno mapadisi ti pangontra dagiti bugawbugaw.
Tapno saan nga ageppes ti bulsa, kunada,
saan nga agmalmalanga wenno agliday.

Ngarud sungbatam ti saltek, tallo a tuktok
iti kayo a diding, nalimbong a sungbat
ti agsapa nga agngilngilin.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 5-07

Panagparinggor iti Gimbal

(Gimbal. Specie de tambor, Carro, 1888)

Iti dangadang laeng a pagringgoren ti gimbal.
Ita a sardam, partuatek ti kanito, sibbarutek
iti sipnget tapno iti maestro dagiti ritmo
ket sadiay nga agtamed, biroken kenkuana
ti duogan a timek kadagiti purok a nilib-aten
ti ariangga dagiti siudad nga yawid
dagiti agtutubo nga agnagan iti lipat.

Dies doliares ti maysa nga aldaw
a panagadal nga agbalin nga imortal
a panagsublisubli iti garaw ti ima ti ama
a pimmusay, isuna a nangisungsong kadatao
tapno sapulen ti panagtitibnok dagiti agsala
a ramay iti lalat ti baka a makaam-ammo
iti asi ti ritual ti kurti ken tingra
ken ti antigo a musika,
pangawis kadagiti anito a pimmanaw
nagtalawataw nagkatangkatang kadagiti estranghero
a duayya iti agkawili a panagpakada.
Kas iti atang iti sarukang
wenno tay kurimaongen idi a lauya
iti karatay wenno ti maikali nga adobo
iti pagbagasan tapno saan nga araken ti taraon
dagiti mannibrong iti ugaw.

Kumpasak ti tugtog ti dangadang
iti agngangabit nga utek, agtanggad
kadagiti pakarikutan iti inaldaw-aldaw
a panangisakad iti nangina nga anges
iti Honolulu nga ili dagiti agmutmutittit
saan a kas panawen iti gawat iti ili
a naggapuan dagiti kari ti aangsan
panawen idi ti panagkurriit ti boksit
kas ti panagsambuambo dagiti pagay
uray dagiti mais, nagpasugnodda a nagsabong
ket iti anginda a nakikamalala.
Maysa nga aldaw, kuna ti ama:
ruk-atantayo iti gimbal ti kasaba
a puon dagiti salakan dagiti amin
nga aldaw iti idda.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 5-07

Pasmok ti Kaimnasan a Kidem

(Ken Jim Agpalo & Roy Aragon, singin a napeklan a mannaniw ni ayat, ta kasla simotsimot ti rugsoda iti apuy)

Agisemak a mangnanam iti kananakem,
singin a mannaniw ni kigaw nga ayat.

Agsalogak koma a mapan
iti tanap dagiti agbulos
a rikna ngem ta immay ti raragutan:

adda gartem kadagiti sirmata ti umalimpatok
nga ay-ayam wenno tay soltero a panagngirsingirsi
kas iti panagellek a pimpiman
wenno tay panagkudisi iti kalgaw
a ti palapal ket agbirok
iti pannakapalek tapno tuknuenna
ti kangatuan a langit ket sadiay a makisinnala
kadagiti kimmapas nga ulep a siketsiketen
ti amian kadagiti mail-ila a tibbayo
wenno pulso wenno bubuteng
iti busat dagiti balikas
nga aglemmeng iti dila?

Sabalin itan ta nataenganen dagiti darikmat
A ta no siririing dagiti ubbing a rikna,
ayabam ti turog, agararawka iti bannog
kadagiti karabukobba tapno iti apagkanito
ket margaanda iti yepyep
sadanto sumuko kadagiti adu't naganna
a tagainep ti panagdakkel
ken panagsariwawek dagiti sellang
luppo tengnged bibig piditpidit.

iti ulimek a tagikukuaen ti yepyep dagitoy,
sadiay a madi manglangan
ti beggang iti dakulap
tay alipato iti appupo
alinaga iti apros a mangrangrangtay
kadagiti panaglangan
iti siglosiglo a darikmat
ni nasudi nga ayat a di agressat.

Makaellekak a mangimatang
iti panunotyo:
tay panagkulibagtong, kas pagarigan,
ti kinatao a dumarop kadagiti ayup
iti nabunniaganen a dakiwas ti utek,
daytay sariwarek a garaw dagiti ramay
nga agtunda kadagiti apres ti waig
karayan baybay aripit
kadagiti barukong nga agur-uray
iti pannakairareb santo iti lansad
dagiti aggargarraigi a paggaak
ket lansaden ta lansaden ti umuna
ken tartaraudi nga anges.

Agsuek ti kudisi iti agur-uray
a daga. Sudakenna ti barukong
ti pagay-ayaman a mangnamnama iti layus
ti di makatututor a linnaaw ti agsapa.

A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 5-07

Parparato

Kastakami ditoy. Agpapadayakami
nga aggagarakgak a pangilingedmi
kadagiti sanaang nga ik-ikutan
uk-ukopan santo idawat iti rebulto
dagiti narungsot nga angin
nga agibbong koma a kadua
dagiti ibbong a pampanunot
dagiti naktidiakes a baybay ti Waianai wenno Kapolei
a no agsayyo kadagiti agragut nga allon
ket kunam la no agmaya a bula
agpagunggan nga aglibas iti kulungan
ket iti pangganakan nga agpasalakan
agumbi piman kas iti allon iti kadaratan
sadiay nga agpasaklot makiinnikot
iti darang ti init a nakialimpatok
iti sabangan dagiti amin nga ayat nga agtitibnok
kas iti panagun-unnoy ti bula iti pangganakan
kas iti panagun-unnoy ti narasay a tudo
nga agsuek ti agrekrekkang a bangkag
kas iti panagsuek ti raya iti danum
agungap kas panangallawat iti duyok
ti likido a rugso
ti tudo kas sudsod iti kaingin a makiki a mamulaan
no agisambot iti mais kalpasan ti umuna a bayakabak.

Yagawami ti agkatakatawa
ta kasta ngarud ti gasat dagiti pimpiman
a rikna. No makalagipkami, agabrawkami
iti marunggay a kas sandi dagiti saning-i
ket manipud ti digo, agbirokkami
iti naisangsangayan a regta iti panagsubli
iti mangliplipat nga ili.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 4-07

Lupos ti Uleg iti Pitaka

Inik-ikutak iti agrurutap a dekada
ti lupos ti uleg, karasaen sa ketdi
a nagtaraok saan nga iti parbangon
no di ket kadagiti prase iti panid
sa iti panid iti kapitolo
sa iti kapitolo iti episodo
ti sarsarita idi ugma nga ita
iti daytoy a kanito ti panangal-alaw
iti panunot a makaad-adayo
agballasiw kadagiti danum alipugpog
agsalpot kadagiti mata dagiti layus bagyo alikuno
ket iti umok dagiti uleg nga agukop
kas iti gita dagiti sirmata
kas iti ur-urayen a naimbag a gasat
panangiyawid, kas pagarigan iti superlotto
iti California wenno iti Marikina a taeng
dagiti masangal a salaysay iti panagkalkallautang
ti palad kadagiti panawen a bulbuloden
wenno saan a kukua ngem tagtagikukuaen
ta kasta ngarud dagiti exilo a ranggas
a kabulig ti panagbirbirok iti bendision
dagiti agkamata nga aldaw
dagiti agmandi a sardam
dagiti agpuerong a lam-ek nga umukuok
kadagiti umuna a linabag ti surat
tay nagabay a sungbat iti saludsod
dagiti annak a no agkita ket iti laeng telepono
kadagiti istatiko a timek dagiti mabayadan a kanito
a no agkibaltangka ket birkogen dagiti numero
nga ingkabisadon ti tamudo.

Inaldaw a bidingbidingek ti lupos ti uleg
iti pitaka. Inaldaw nga agkidkiddawak
iti teknikolor a biag
marismarisan kas iti singin a bullalayaw
iti Waikele nga agimbag-a-bigat kenka
kalpasan ti managparparbangon nga arimukamok
wenno ti agtutuon a bullalayaw iti Manoa
a mangipalpalagip iti anag ti anges
ti kararag ti salun-at ti pia ti karadkad
ti araraw kadagiti anito espiritu didios
iti nakaparsuaan wenno iti ing-ingunguten a pisos
sukat ti doliar a yarikap iti bulsa dagiti panggep
nga agur-uray iti pannubbot.


Arikapen ti lupos ti uleg
iti pitaka. Lagipen ti pakabuklan
ti agbannawag a pattapatta
kadagiti maidaton a sakripisio
iti nagan ti kapuyo dagiti mata.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 4, 2007

Panagsukay iti Sabali a Daga

Iti ballasiw-taaw, agsukaykami met
iti sabali a daga.
Pangur-urayanmi iti bisibis
ti sanggamaysa ken managbabain
nga arimukamok
managtuktukiad a lumaem kadagiti taeng
a sangalenmi manipud iti pangngadua
iti buteng iti tured-pakinakem
wenno tured-sipit uray
no adda danum ti tumeng
wenno agkarindanum ti agkalamri a bibig
nga agar-araraw iti asul a langit
iti bumerde a baybay a pallailang
dagiti dumarop a rugso.

Ita a bigat, alaek ti gabion
ket sukitek ti sudak iti nakemko.
Sukayek dagiti kari
kadagiti sinilong iti appupo
ket sibugak sibugak sibugak
iti inanama, tay panagkalimduosan
iti ling-et a nangsaranget iti apo init
iti katengngaan ti bara
iti ungto dagiti raya
a sumarot iti danum
sa iti lansad nga agindeg
iti unday dagiti palimed
dagiti manglanglangan a bituen
iti sardam. Adayo ta adayo
ti distansia ti ragsak ken limdo:
iti giwang dagitoy ti panagruting
ti bunubon a maitukit
maganaganan iti saplit
bugkaw bugtak iti labes ti balikas
imbag laeng a pangkigtot
iti daga a naangrag.


A solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 3-07

Gera Patani

Rupakrupak itan.
Awan ngarud la't nasayaat no di aguray
iti bilang dagiti mailibbot iti abut
tapno pagrukopen ti daga
uray dagiti dayyeng iti sellangda.
Agkanalbuong ti pagbabakalan
ta kasta ngarud ti tani dagiti malalaki
dagiti armas. Bala iti bala, kas kunada,
kas pasablog kadagiti maapiki a kanito
a panagur-uray iti awan
iti ginget ti saibbek ken panagpasanaang
tapno kadagiti ulimek ket agputar
ti kakaisuna a mannaniw iti kakaisuna met nga ayat.

Saan a mamingga ti dadaulo
dagiti mannakigubat kadagiti bomba
a ti maysa ket mapakanna
ti sibubukel a pagilian dagiti agkidkiddis
iti rigat, agun-unnoy iti maisakmol
agur-uray iti maipulagid iti dakulap.
Uray man laeng koma binting
nga ar-arak ti ima wenno angot ti sida.

Kas koma ti ittip a tagtagi-urayen
ngem adayonton a panawen no agganab a kasta.

Awan aron ti temtem.

Agkiskissiw ti bukel ti apuy iti dalikan.

Awan kaes-eskan dagiti pagsungrod
a kadendenna ti badang.

Iti sabali nga ili nga adayo
kadagiti kinukusit a sao,
agur-uray dagiti marka demonio,
tay pangpabara iti karabukob
dagiti mabisbisinan a kararuatayo.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 3, 2007

Gera iti Bigbigat

Kablaawam ti agdudungsa
nga agsapa iti ili a nakaipadpadan
ti umuna nga isem iti sabali manen
nga aldaw.

Kasla gabat
dagiti riknam a mabigatan, inabalbalay
dagiti allon iti idda wenno pannaturog
a saan met.

Kasla abuyo
dagiti ridep wenno alingo
wenno karasaen nga agtaraok
iti agsapa tapno nagitgita
dagiti linnaaw iti murdong
dagiti bulong.

Luktam ti radio publiko
iti deppaar dagiti ngatangata:
duapulo manen ti napasag, kuna
ti mensahero ti di agdungsa a damag
maipapan iti pinnatay
iti dangadang dagiti bala
iti dangadang dagiti kowboy
iti dangadang dagiti merkader
iti lungon wenno batibat a darepdep:
tallo a kanion ti pinarukma ti pammati
dios kontra iti dios
dios kontra iti arindios
dios kontra iti saan a dios
dios kontra iti agindidios
dios kontra kadagiti
mangdidios kadagiti pangngadua
ti awanan bagi a wayawaya
kas kadagiti al-alia
dagiti sakripisio a biag
awanan nagan
awanan dung-aw
awanan ritual iti ipapanaw
no di ket ti linilib-at a pakada
dagiti kanalbuong nga anak
dagiti adu pay a maidasay
nga arapaap dagiti sumaruno a matay
iti man kalkalsada
iti paggatangan iti maipauneg
ken ti sagut a pannakatay:
maustel ta maustel dagiti sabong
nga agur-uray iti pannakaisalakan
kadagiti babantot ti aldaw.

Ikarim a dikanton agdengngeg
iti bersikulo ti ipupusay.

Alaem ti danum nga atang
ket iti dios ti salakan
ikaragmo ti isasangbay
dagiti mauma iti damag,
kas kenka, agsulpeng
kadagiti ulimek ni ranggas
agbibineg kadagiti rugso
nga agpappapas.

Patayem ti radio.
Matay ti ringgor iti damag
ken patay.

Palludipannaka ti singin
a bullalayaw iti Waikele,
iti laud dagiti amin a nagpadaya
a panagullo iti inanama.

Iti daytay a buya a birokem
ti ariangga ni ayat,
daytay makabartek a mangisuro iti salsa
wenno tadek wenno salidsid
wenno kaniaw wenno arikenken
salaam dagiti napasag tapno
iti udi dagiti udi matagikuada ti biag.


A Solver Agcaoili
UH Manoa/Mar 1-07