Ti Panangpaapon ti Nainap a Dila:
Ti Politikal a Poetika ni Guillermo V. Flores
Aurelio Solver Agcaoili, PhD
Universidad ti Hawai`i iti Manoa
(Kritikal nga introduksion ti libro ni Guillermo V. Flores, "Nainap a Dila", 2009.
Inurnos da Mario Tejada ken Daniel Nesperos.)
No iti udina ket birokentayo ti kangatuan a virtud nga ibati daytoy a koleksion dagiti nagapuanan ni Guillermo V. Flores, ti mannaniw a taga-Piddig, daytoy ti mabati: ti panangisakitna iti pagsasao a nakariingan ken ti panangipaganetgetna a dinto makagteng ti maysa a tao iti pantok ti sursuro no agtalakias—pumanaw a din agsubli a kas iti panagtalapuagaw—kadagiti namaris a lubong nga irakrakurak ken iparparipirip ti pagsasaona.
Ti kayatna a sawen daytoy ket ti awanan-ressat a di pannakipagpartisipar ni Flores kadagiti makadangran a pannakikuratsa—ken panagindeg kadagiti pagsasao nga estranghero a di met mabalin a pagumokan ti bukod a dila.
No kitaen ti nabagas ken nabugas a paulo daytoy a koleksion, sorpresaennaka dagiti nagkaadu a posibilidad ti anag daytoy.
Kayatna a sawen ket maamirismo nga iti sagrado nga ay-ayam nga adda iti panagipapan kadagiti kaibatogan nga iparipirip dagiti balikas, adda sadiay ti produktivo a panangmennamenna, ti pannakaamiris a ti tao ket agindeg —agtaeng—iti bukodna a pagsasao.
A ti tao ket residente iti lengguahena.
A ti tao ket surnadanna ti nasantuan a lubong a partuaten dagiti nasantuan a balikasna.
Iti panagaramat ti mannurat iti dua a balikas, ti “nainap” ken ti “dila”, adda ditoy dagiti nabunga a singasing a lumtuad kadagiti mabugi a kaipapanan, kadagiti agdadagsen a kaibatogan, kadagiti masikog a panaglayag ti imahinasion tapno iti kasta, kadagiti walangwalang ti sirmata ket sadiay a mapasamak ti engkuentro: ti lubong nga idaton ti mannurat iti sinuratna, ken ti lubong nga idaton ti sinurat iti mannurat.
Iramantayon ditoy ti maysa pay nga engkuentro: ti engkuentro ti agbasbasa ken ti heredero kadagitoy a sinurat a kas kadatayo, engkuentro a mapasamak iti akto a panangpadastayo a singaen dagiti nargaan iti turog a balikas tapno iti inda iririing, mariingtayo met, ket iti iririingtayo, agtibnok ti dua a pannakamurmuray: datayo iti nalukag ket silulukat a lubong ti sinurat, ti sinurat iti nalukag ken silulukat a lubongtayo iti sagrado a panagkammayet dagiti sagrado a balikas.
Panaginnala dagiti lubong dagitoy.
Panagkammaysa a basbasbasan ti isusuko iti lubong ti sinurat iti lubong ti mannurat ken ti universal nga agbasbasa iti daytoy—kas met iti isusuko ti mannurat ken ti universal nga agbasbasa—tapno mapartuat ti maikatlo, ken baro, a lubong nga addaan daton a baro a paripirip, baro a mensahe, baro nga apolipsis maipapan iti no kasano ti agbiag iti panawen ti ariangga, iti panawen ti panagkitakit, iti panawen ti gawat ken bisin, iti panawen ti pannakatikaw no kasta a nainap ti dila, no kasta a ti dila ket sumuko iti gargari ti baliwangga iti pagilian.
Nainap, kuna ti mannurat.
Dua ti kayat a sawen daytoy a balikas: naatap, a kas iti nakigaw nga isip, ti umad-adayo a karirikna, ti di makaidna a barukong, ti gitebgiteb nga adda kadagiti di makatalna nga isip nga agbunga iti di met makatalna nga askaw, arimpadek, panagaddang.
Ti maikadua a kaibatoganna ket ti ladawan ti panagkakamada, kas iti mandala, ti pannakaipinipin dagiti mabalin nga ipinipin tapno iti kasta maliklikan ti padiwakal, ti panagwarawara, ti kinaawan urnos, ti kinaawan kinanamsek dagiti bambanag a mabalin nga ikkan iti nasayaat a pannakaiplastar.
Kayatna a sawen: pannakaipempen, pannakaidalimek, pannakaidulin a nasayaat tapno iti kasta iti pannakagteng iti panawen a masapul daytoy a banag a naipempen wenno naidalimanek wenno naidulin ket alistonto laeng a biroken wenno alaen.
Ket gapu ta insilpo ti mannurat ti balikas ken konsepto a “nainap” iti balikas ken konsepto a “dila”—ket gapu met ta ti sao a dila ket addaan iti nanamsek a kaibatogan a saan laeng a literal a dila no di ket dila a kas iti pagsasao, a kas iti Sao, a kas iti Balikas, a kas iti Verbo, a kas iti Logos, a kas iti lengguahe—makitatayo ditoy ti nasariwawek nga utek ni Flores a kadagiti makaliwengliweng a heograpia ti padas ket masapul a riendaan saan laeng a sagpaminsan no di ket kadarrato gapu ta nasken met a matiliw dagiti anag a mangted iti talinaay ti kararua, iti panaglaing ti dunggiaran a lagip, iti pannakaipaay iti panaglunit kadagiti sugat.
Nainap a dila, kuna ti mannurat, ket makarawatayo ti umuna a kaibatoganna: ti dila a nasariwawek, ti dila a kadagiti kinelleng ken bambantay ken dagdaga iti adayo ket sadiay nga agbirok iti taeng, iti talinaay, iti balay, iti surnadan.
Sadiay nga agbirok iti kappia tapno saanton nga agbalin a nainap dagiti bambanag iti biag ti mannurat, kas met iti biag ti sinuratna.
Naggapu iti Ilocos daytoy a dila ngem gapu ta naileten ti Ilocos, ngem gapu ta nakurangen ti aliwaksay kadagiti dati a nakalawlawa a lusod ken bengkag ken paratong, ngem gapu ta awanen salibukag kadagiti maipasngay a bannawag kadagiti nadagaang nga oras iti agpatnag, napilitan ni Ilokano a nagbirok iti purok a mangikarkari iti aliwaksay, wayawaya, nalabon a biag, nalawa nga aangsan.
Pannakapnek, kunatayo daytoy.
Ngem daytoy met laeng a pannakapnek ti pamkuatan ti panagbalin ti dila a nainap gapu ta kadagiti lugar a nakaisadsadan ni Ilokano, adda sadiay dagiti karit a masapul a ti dilana ket matiritir, agsursuro kadagiti sabali a balikas, agikabesa kadagiti konsepto nga adayo kadagiti nakairuamanna a panagibugas.
Ngem masapul nga agbiag ni Ilokano—masapul nga agbiag kadagiti estranghero a balikas kadagiti estranghero a lugar a nakaisadsadanna.
Iti kaso ti panagdaliasat ni Ilokano iti Estados Unidos ti Amerika, adda dita ti agdadata a kinapudno: a rumbeng a makiay-ayam ni Ilokano kadagiti timek ken aweng ti pagsasao a dina nakairuaman.
A nasken a pilitenna ti bagina a mairuam iti kastoy uray no dadduma ket saan a sumurot ti dila.
Ket iti panagbiahe ni Flores iti Amerika a pakairamanan ti Hawai’i, adda sadiay dagiti sintomas dagitoy a panagbalin a nainap ti dila.
Agsao pay laeng ni Ilokano iti Ilokano, wen.
Ngem daytoy a panagsaona iti Ilokano ket rekisito laeng ti lagip—saan a rekisito ti inaldaw-aldaw a panagbiag a masapul nga iyebkas ken idemonstrar babaen iti estranghero a pagsasao, babaen iti pagsasao a masapul nga adalen, ikabesa, pagindegen kas dandanin permanente a residente iti Ilokano a dila.
Agpuonan ni Ilokano iti iyaallatiwna iti sabali a taaw iti dayta a lagip nga agbalin nga iliw, ket daytoy nga iliw ti agbalin met a pangngarig ti sabali pay a kita ti kinainap ti dila: ti panagalla-alla ti kararua a kas resulta ti ipapanaw.
Iti panagbiahe ni Ilokano iti Hawai’i—iti isasangladna iti daytoy a pagilian ken estado, kas pagarigan, indaniwna ti kinaadda ti ‘nairteng a rikna’, kas iti lastiko a mabennat nga iti ungto dagitoy ket ti aglalabbet a rikna ti mabati ken ti pumanaw. Kuna ni Flores:
Camaudiananna, uray no saanyo nga malaglaguip
ammoc a barbarucongyo balay ni iliw sumsumgued
idanonconto a pacumustayo’t gumilgil-ayab met
cadaguiti cacailiantay ken cacabaguiantayo a nasinged.
Iti adu kadagiti dandaniwna a pinutarna iti panaglayagna iti Hawai`i ken California idi dekada 60, maulit-ulit dagiti ladawan ti iliw, ti segga, ti regget a panagsubli, ti rikna ti panagkatangkatang iti kontexto ti nasayaat ken nadur-as a panagbiag met dagiti annak ken kakabagianna nga inna pinasiar.
Nabaknang ti Piddig a naggapuan ni Flores—ken adda sadiay ti kinabaknang ti puso ken kababalin dagiti tao.
Adda sadiay ti talingenngen ti simple a panagbiag.
Ngem iti pannakaadakna kadagitoy a lugar, adda dagiti sabali a rikna ti panagdayaw ken pannakasorpresa, ti pannakasaksi ti sabali a klase ti lung-aw ken dur-as, ti pannakarikna iti gutad ti panagindeg iti baro a daga ken ti panagsubli iti ili a naggapuan tapno sadiay ket agapon, nanamen dagiti naunday nga oras ti rabii a naslag, naulimek, natalna.
Agragut ti puso ken kararua nga agawid—ngem bumdeng met dagiti saka iti panagpaddakda tapno manen ket birokenda ti marka a mangisuro iti direksion ti panagsubli.
Iti sabali pay a daniw ti panagbiahe iti ballasiw-taaw, kinarawa ni Flores ti riknana babaen iti frase a “nagkallabay a ragsac ken liday”.
Dagitoy a kita ti nainsirmataan a panagiladawan a nakabasar iti maysa a konseptual a kontradiksion ket patademenda dagiti wagas ti panagsirig ket bukatanna dagiti mata a nakakidem.
Kadagiti umuna parte ti Nainap a Dila a makitatayo ti motivasion ti mannurat iti panangurnong ken panangurnosna iti koleksionna.
Iti subtitulo a “Pangguepna” (a ti kayat a sawen daytoy ket ti panggep ti koleksion), insuratna: “Ti nasquen a nacaimalditan toy a pagbasaan, aoan sabali no di iti ayat qen tarigagayco a mangipamatmat iti mata ti cailocoan nga uray idi aldao ti turay daguiti Cacastila cadaguitoy a Purpuro, addadat idin sigsigud a Mannaniw nga Ilocanos isuda a cadaguitoy a tiempo, tinaoid daguiti simmarsarono cadacuada ta sumamay met ti essemda nga agdaniw cadaguiti Daniw nga aoan pacaiguidiatannat ita cadaguiti Dandaniw nga ina-ona a parnuay daguiti agcacabacnang a dila daguiti agcabanuag qen agtutubo cadaguitoy a panaoen.”
Siertotayo ditoy iti maysa a banag: siaammo ti mannaniw nga adu dagiti klase ti daniw, a dagiti sabali a dila ken matdada met nga agdandaniw, a ti daniw ket fundamental a wagas ti panangiyebkas iti nagkaadu a linaon ti puso ken barukong, linaon a rikna a naitalimeng kadagiti inurit ni lagip, kadagiti uma a mawaknitan kadagiti bakras dagiti turod idiay Piddig, kadagiri rama a maburak kadagiti wawaig ken karayan nga ages-es aglalo iti panawen ti kalgaw kadagiti surong ti ili a kumamang kadagiti sakaanan dagiti agkikibin a bambantay iti daya.
Sementuen ti mannaniw daytoy a motivasion babaen ti panangsirmatana iti masakbayan a pakairamanan dagiti pagayam kasta met ti pagilian iti masakbayan: “Nasquen daytoy a pagbasaan ta nairanta a maisagut cadaguiti gagayyem qen cacabsat nga Ilocano nangnangrona pay met cadaguiti agbarbarioas ken agnaeden sadi America qen Hawaii qen sadino pay a balio-ta-ao nga iti bayat ti tinaoentaoenen nga nabaybay-andan nga ilida, masansan ngata met laeng a sumnga-at ti isesecquen ni ilio iti daga a tinuboan no masucalan tipudno nga caaoanda a maquilangenlangen iti ili a Filipinas, qet gaput itoy a pagbasaan, inanamec nga tinto pannakalukiblukib ti binolongna a bulon ti pannacabasa daguiti naguneg a namsec cadaguiti natacneng, naemma qen macaparagsac a balbalicas, conac qet patiec patiec a mabalin a panalaytalay qen pangul-ulbud iti ricnada a mail-iliw iti patguen ken ar-arapaapenda a daga.”
Dagitoy nga abilidad nga iparparipirip ti sensibilidad a nabaknang ken managpanunot, sensibilidad a hinulma dagiti nabaknang met a padas ni Flores a kas manursuro, soldado, lider ti ili, lider dagiti umili, ken naisangsangayan a mannaniw ket makita kadagiti sabasabali a wagas ti panagdaniw daytoy a mannaniw, dagiti sabasabali a tema dagitoy a daniw, dagiti komitment a naruay, ken dagiti panirigan a no asiasi ti agbasa ket namak pay a dina kabaelan a batoken wenno masurotan.
Ta no lukibem dagiti pinanid ti manuskrito—kas met iti pinanid ti libro a nagtungpalan dagitoy nga obra nga inukkon ti mannurat—maamiristayo a dagiti agsisinniliasi a tema ket produkto met dagiti agsisinniliasi nga estoria iti pakasaritaan ti ili, ti pagilian, ken ti panagtignay a moral ken politikal iti nagan ti mas grandioso a tagainep dagiti umili: ti tagainep iti wayawaya, iti panagwaywayas, iti independensia.
Iti parupa a panid ti manuskrito, kas pagarigan, adda ti nakabumbunannag a petsa ti panagukkon: 1917.
Ngem makitatayo met laeng a daytoy a historikal a desision a mamagbalin a piho ti idea ti pagilibro ket sambutenna dagiti agtartaray a tawen agingga a makagtengtayo iti dekada 60 iti Hawai`i ken California a nagbaniagaanan ti mannurat tapno iti inna panagsubli iti Piddig ket isangpetna dagiti adu a sarsarita ti panagdaliasat ken panaglayag.
Atiddog ti oras para kadagiti agur-uray.
Ngem saan nga atiddog ti oras para kadagiti paur-uray.
Dagiti agtawid kadagitoy a kinabaknang ti Literatura Ilokana—ti heredero ti kultura iti deppaarna ti Amianan—ket agur-uray dagitoy kadagiti bendision dagiti mannurat a kas ken Flores.
Naunday ti agarup kaguduat’ siglo a panaguray tapno maukkon dagitoy a kinabaknang—gameng a kultural—ti puli.
Ngem naun-unday ti panaguray manen iti sabali pay a panaguray kalpasan ti kagudua a siglo.
Ipasimudaag ngarud daytoy nga aramid ti dandanin maysa a siglo a kananakem, maysa a siglo a panangikomit iti panagpartuat tapno iti kasta ket saanto a maungaw dagitoy a kapampanunotan ngem ketdi agbiag dagitoy iti agnanayon.
Maysa kadagiti naitalimeng a regget ken naisangsangayan a kari ti Nainap a Dila ket ti meditasion daytoy a koleksion maipapan iti revolusion.
Kaduana ni Pascual Agcaoili, kas pagarigan, inkagumaanan ni Flores ti nangiyallatiw kadagiti idea ti revolusion ken panagbalbaliw ti ili babaen ti wagas ti panagipatarus wenno panagiyulog.
Iti nalawag a komitment ni Flores maipapan iti panagayat iti ili—iti pagilian—adda dita ti panagtaray, iti wagas a panaggiddan, ti agus ti rikna para iti ing-ingungoten, iti ipatpateg, iti ay-ayaten, isu a kadagiti nagkaadu a paset ti koleksion, masapul ti kritikal a panangtingiting ti panagsabat ken panagkrus ti personal ken ti publiko, ti privado ken ti para iti umili.
Kastoy ti kunaentayo: dagitoy a panaggiddan ti panagayus dagitoy a karayan ti rikna ket mairamut iti tradision ti revolusion ken panagayat iti panawen ti revolusion.
Kayatna a sawen, ti kontexto ti kastoy ket ti panangsungbat iti daytoy a saludsod: Kasano ti agayat iti panawen ti revolusion? Ania ti ayat iti kastoy a panawen? Ania ti revolusion iti panawen ti panagayat?
No kastoy ti wagas ti panagadaltayo kadagitoy a sinurat ni Flores, nalabit maipaltiing kadatayo ti importansia ti panangitag-ay kadagiti aginaldaw nga idea ni Flores maipapan iti panagayat tapno iti kasta ket maisilpo daytoy iti panawen ti dangadang, rebelion, revolusion, ken gawat, espiritual man daytoy wenno material.
Iti ababa a pannao, masapul ti puersaan a panangbasa kadagiti daniw ni ayat—daniw ni ayat a saan laeng a personal no di ket para met iti pagilian.
Iti maysa a paset ti Nainap a Dila, kastoy ti kuna ni Flores maipapan iti koneksion ti dila ken ti daniw—ti kinainap ti dila ken ti responsibilidad a mangpaamo ken mangpasubli kadaytoy iti bukodna wenno nakairuamanna a taeng:
Aglemlemmeng a dumadaniw cunac, ta ti caaoanna a nabayaguen
a makilangenlangen ditoy cailocoan, asinnot agconat ita, nga iti
pannacayagepsepen ti puso qen dilana iti catagalogan a taeng
ni ayat ken ragragsacna, dina koma nayedson daydi galadna
nga mannaniw ken mangornos iti agbabagay a balicas iti sa-o ti
ilocano a macalumag iti puso a pamulinaoen?
Ditoy, kas panangiladawan ni Flores iti maysa a mannaniw, ti pakakitaan ti pannakaibukibok ti bukel ti multikulturalismo ken multilinggualismo—agpada a kondision ti nasion-estado ti Filipinas, kondision a kadagiti nagkauna ket nalawag daytoy a sasaaden dagiti umili ket ngarud, nalawag met ti etikal ken historikal a rebbengen ti ili kadagiti umili.
Ti subtexto daytoy ket ti importansia ti panangilala iti daytoy a kondision ti kinamultikultural ti Filipinas a pagilian ni Flores.
Saan nga inkidem ni Flores dagitoy a rekisito ti politikal a langenlangen ngem saanna met nga impalubos a maiwawa dagitoy tapno iti inda pannakaiwawa ket ti madagdagullit a riro iti polisia ti pannakapaadda ti nailian a lengguahe.
Iti henerasion ni Flores ket dagiti pagulidanan ken panuli ti Literatura Ilokana—dagiti mannurat a ni kaano man ket saan a nagpapaanud lattan iti ayus ti agbalbaliw a gimong no di ket sinurongda ti apres tapno iti surong, kas iti kinaadda ti Piddig iti surong—ket sadiay a nagibukibokda kadagiti bukel a pagapitan iti agnanayon ti puli nga Ilokano ken dagiti adda iti deppaarna ti Amianan a makibinbunnuray iti daytoy a kannawidan ken kultura.
Masindadaan iti lagip dagitoy a nagan, iti uneg ken ruar ti Piddig, kas ken Pascual Agcaoili, Salustiano Aquino, Emilio Alvarez, Honorio Puruganan, ken Claro Caluya.
Ket kas ken Flores, itudo dagiti obra dagitoy nga obrero ti kultura ken literatura ni Ilokano ti kinadayag daytoy a puli, nga, iti balikas ti maysa nga iskolar a sinarururongan ni Diputado Carlos Padilla, ket maysa a lehitimo a nasion—nasion nga immun-una nga amang ngem iti politikal a realidad ti nasion a Filipino: ti Nasion nga Ilokano.
Dagiti kakastoy a panagpreserva iti mapukpukawen a boses, timek, ken panirigan dagiti nagkauna ket teddek ti kunkunatayo a sistematiko a preservasion ti kannawidan.
Babaen kadagitoy nga aramid, masiertotayo nga addanto nga agnanayon a maidiaya dagiti nadaeg ken natakneng a meditasion ni Ilokano a mannurat, meditasion a pammaneknek a ni Ilokano ket maysa a puli nga agpampanunot, nakalukat ti isipna kadagiti mapaspasamak, ken nakasagana a mangikumit iti kinaasinnona tapno iti kasta ket maipakitana ti panangipategna iti ili ken komunidadna.
Babaen kadagitoy nga obra, adda maibati a waragawag ken patigmaan.
Waragawag a ni kaano man ket saan a nagsardeng ni Ilokano a nangpabaknang iti kulturana babaen ti agtultuloy a panagikur-itna.
Ken patigmaan met a no agsardeng ni Ilokano nga agpanunot, agsardeng met ti panaguddog ti lubong ket dita, iti dayta panagsardeng ti lubong, marugian ti pannakapukaw ni Ilokano iti pakasaritaan.
Ngem gapu kadagitoy nga aramid ti familia ni Guillermo V. Flores, gapu iti napamaysa a panagsirigda iti importansia daytoy a trabaho daytoy a mannurat, ken gapu iti klaro a pannakaawatda a saan laeng nga importante daytoy nga arkival nga aramid ken panagimaldit no di ket kasapulan unay daytoy, itedtayo kadakuada ti nabara a panagsaludar.
Kasta met nga itedtayo ti kablaaw kadagiti nangtaming iti manuskrito tapno maiyallatiw daytoy iti libro: da Mario Tejada ken Daniel Nesperos, agpada a teddek ti panagsuratan iti Ilocos Norte.
Ngarud, babaen iti Nainap a Dila, bay-antayo ti pannakasursuro manen dayta a dila tapno iti kasta, iti pannakadanon ti umno ken nailatang nga oras, ket agapon daytoy, agapon iti panunot ni Ilokano, agapon iti nabiag a kannawidanna, agapon iti aginaldaw a pannakigubalna iti dangadang ti biag.
Honolulu, Hawai`i
Agosto 2009
No comments:
Post a Comment