PLENARIO A BITLA, 10TH PANL CONFERENCE


TI VOKABULARIO TI PANAGKITAKIT KEN DAGITI SANSANUT AMIANAN: INDIGENO NGA IPAIP KEN TI EPISTEMOLOGIA A NAINWAYAWAYAAN

(Maysa a plenario a bitla para iti maika-10 nga aniversario ti Philosophical Association of Northern Luzon, St Louis University, Baguio City, Oktubre 26, 2013)



Aurelio Solver Agcaoili, PhD
Universidad ti Hawaii



Preliminario

Pakaidayawan daytoy numo ti invitasion ti dadaulo ken visionario ti Philosophical Association of Northern Luzon, ni Dr Danilo Alterado. Inkarina ti idadar-ayna iti maika-8 a konferensia ti Nakem Conferences a maangay iti Universidad ti Hawaii iti Manoa, iti Honolulu, ket ngarud, rumbeng laeng a supliak daytoy a kinaimbag-nakemna babaen iti panangiburayko iti kapanunotak maipapan iti tema ti aniversario ken konferensiayo. Quid pro quo, kunada, ti kastoy. Ngem saan, kunak: Ta rumbeng laeng a suplian ti maysa nga imbag-nakem a nasagrap iti isu met laeng nga imbag-nakem.

Saan a kas karina ti agitukit, ken lallalo a saan a kas karina ti agparusing iti naitukit. Adu dagiti pagel. Ti panagsantak ken panagrangpaya—ti panangpasantak ken panangparangpaya—iti intukit ket nakasadag kadagiti nagduduma a banag kas iti intension ti nagitukit ken iti kondision ti nagitukitan. Saan met a kas karina nga etchepueraen ti naturalesa mismo ti intukit a bukel, ken ti kondision ti pannakaitukit ken nakaitukitanna.

Daytoy maysa a dekada a panagtitimpuyogyo ket maysa a kongkreto a pammaneknek iti kabaelanyo a mangsustenir iti maysa a sirmata ken parmata—sirmata ken parmata a rumbeng unay nga itandudo, ken sirmata ken parmata a masapul nga ikintal iti isip, panunot, puso, kararua, ken utob-nakem dagiti adalan.

Iramanyo koma dagiti komunidad a pangipaayantayo kadagiti mapartuattayo a baro ken nainwayawayaan nga epistemologia.

Idi imbagana ni Dr Alterado daytoy a panagtitiponyo, diak a pulos nagbakabaka.

Dagiti kakastoy a naimpartuatan a panagis-isip ket rumbeng laeng nga iduron tapno iti
kasta ket maipan daytoy iti pantok ni laing, iti tapaw ni sanut, iti aringgawis ni adal.

Ta awan ngatan nainsalakanan a turong ni laing, sanut, ken adal no di ta pannakaiwaragawag dagitoy ken ti pannakaiyallatiw dagitoy kadagiti sumaruno a kaputotan.

Iti bukodko a panangganting kadagitoy nga inisiativa ti PANL, daytoy ti makunak nga awanan pananglamlamiong: rumbeng unay daytoy nga aramidyo, nasken unay ti panangitultuloyyo iti kastoy, ken maysa daytoy nga etikal, no di man ketdi nainnakman nga obligasionyo iti amin a paniemna nga awan labas, iti paniemna iti labes ti inflektado a panawen-ti-tao, iti paniemna a ditoy ket agsasarak dagiti addaan utob-nakem, dagiti amin a nanakman, dagiti addaan iti klaro a sirmata maipapan iti adal ken ammo a mangwayawaya, ken mangwayawaya gapu ta addaan iti ubog a nainwayawayaan. 

Gapu ta ti filosopo a kas kadakayo ket rumbeng laeng a mangted iti panirmata a ti kugnal daytoy ket lawag: lawag iti isip, lawag iti puso, lawag iti aramid, lawag iti pakasaritaan, lawag iti gimong-tao, ken lawag kadagiti uppat a kararua ni Ilokano.

Gapu ta ti filosopo a kas kadakayo ket siuutang iti biag—iti biag-tao—ket ngarud, rumbeng laeng nga agbayadkayo iti kasta nga utang.

Ti asinno man a napautangan iti naisangsangayan a laing a kas kadakayo ket obligado a mangsupapak—iti wagas a gantingen ti kugnal ti kinalinteg—iti dayta nga utang. Saan a mabalin ditoy ti di agbalanse a gagantingan. Ketdi, no adda man di panagbalanse ti ganting, dayta ket di panagbalanse koma a mangbenefisio iti nakautanganyo.

Ket gapu ta ti nakautanganyo ket ti pakasaritaan, ti biag, ken ti gimongyo, rumbeng laeng a ti adal, sanut, laing, ken talugading iti kararua nga adda kadakayo ket idatonyo met laeng iti pakasaritaan, iti biag, ken iti gimongyo.   

Pulchra pulchrum est. Ti kinalinteg ket kinalinteg. 

Ngarud, kalpasan daytoy a panangburiborko kadagiti panunotyo, bay-andak koma nga ipeksak ti dua a banag.

Umuna, ti panangkablaawko kadakayo gapu iti daytoy a sustenido nga aramidyo.

Maikadua, ti panangibatik iti maysa a karit kadakayo a manipud koma ita ket rugiantayo a waknitan ti desdes—wenno adu a desdes—a mangitunda kadatayo amin iti nawadwada a panagpampanunot, iti nain-ispalan a panagnaknakem, ken nainwayawayaan a panangikintal kadagiti adalantayo kadagiti awanan-ressat nga adal ti biag, adal nga aggapu kadagiti puli a naggapuantayo, adal a makikayyamet ken makiengkuentro kadagiti adal iti sabali, ken adal a mangiparipirip kadatayo kadagiti awanan-panagkupas a kinapudno a tinawidtayo met kadagiti pagapuan, kadagiti anito, kadagiti amin nga immunan kadatayo a babaen iti nainnakman a panagmennamennada ket addatayo ita nga agsagsagrap kadagitoy numan pay kadagiti naglabas a paniemna ket nagkibaltangtayo ta ditay man ingginggina dagitoy, ta ditay man inikkan iti maiyannatup a panangipateg, ta ditay pay impaayan iti maiyalubog koma  a panangilala.
Ken panangbigbig a kas legitimo nga adal nga aggapu iti puli ken para met laeng kadatayo.


1. Nadumaduma a Problematiko

Iti daytoy a panangiburayko kadakayo kadagiti nagsangasanga a nagrarapang a kapampanunotak maipapan iti tema daytoy a konferensia ken aniversarioyo, adda dua a kugnal nga idea a kayatko koma nga agpaay a pagwerretan ti saritaantayo.

Umuna unay ti maipapan iti vokabulario ti panagkitakit.  

Maikadua ti etikal nga obligasiontayo mainaig iti produksion ti kunkunaek a managwayawaya nga epistemologia iti Amianan.

Maymaysa laeng ti turong daytoy a panagmennamenna nga iburayko kadakayo.

Daytoy ket ti akem ti filosopia a mangwayawaya gapu ta managwayawaya.

Daytoy ket ti akem ti kastoy a laing ni tao tapno koma ket maikkanna iti umisu a sungbat kadagiti nagkaadu a sagursor iti biag, kadagiti buribor ti ili ken pagilian, ken kadagiti di mabilang a karit iti pannakatun-oy iti nainsangkagimongan a kinalinteg.

Kas kadakayo, bungaak met ti makunkuna a kolonisado nga edukasion.

Ken rumbeng laeng nga ibagak kadakayo a bungaak ti agdan-agdan a kolonisado nga edukasion.

Saanak laeng a kinonolisa ti edukasion a makalaud, ti edukasion kadagiti adal a naggapu iti bubon ti imperialistiko nga adal a nagbalin a rukod ti makunkuna a kinalaing: ti edukasion iti Ingles.

Produktoak pay ti makunkuna—wenno kunkunaen dagiti kritikal a filosopo—a maysa nga internal a kolonisasion, daytay kita ti imperialismo nga aggapu iti uneg mismo ti pagilian, ti imperialismo a nagtaud iti maysa a fasistiko a kapampanunotan no kasano a buklen ti maysa a nasion, maysa nga estado, maysa a nasion-estado, ken maysa a pagilian.

Agkonfesarak ita: produktoak ti edukasion nga ibabaet ti pagsasao nga Ingles, ken rukrukoden ti pagsasao ken kapampanunotan nga Ingles.

Agkonfesarak ita: produktoak ti edukasion nga ibabaet ti pagsasao a Tagalog, ken rukrukoden ti pagsasao ken kapampanunotan a Tagalog. 

Agkonfesarak ita: produktoak ti edukasion nga addaan iti basar a dua a pangal ti agdan, a sakbay a makangatoak, masapul nga agpangalak kadagitoy, ket kadagitoy a pangal, tallikudak a mamimpinsan ti kinaasinok, ti pagsasao a tinawidko, ti pagsasao ti taengko, ti pagsasao ti komunidadko, ti pagsasao ti nasion a naggapuak.

Awan nangisuro kaniak iti maipapan iti kur-itan nga Ilokano.

Awan nangipalagip kaniak a maysaak a paset ti makunkuna a nasion nga Ilokano, a parte iti dakdakkel a komunidad a makunkuna ita nga Amianan.

Awan nangipalawag kaniak kadagiti indigeno a kapampanunotan maipapan iti pulik.

Awan nangipasaknap iti pannakausar koma ti simbolo ti kinatao uray kadagiti publiko nga espasio ti ilik, ti komunidadko, ti edukasionko, ti pannakatenneb ti panunotko.

Ketdi, amin nga ideologiko nga aparato ti estado ket sangsangkamaysa dagitoy a nangipawil iti panagpanunotko babaen iti wagas dagiti pagapuan a nangted kaniak iti pagsasaok.

Ketdi, mismo a ti sistema ti edukasion a nangtubay iti panagutob-nakemko ket pinangurkarengesnak kadagiti kapampanunotak iti bukodko a komunidad babaen ti makunkuna a barusngi a panangpabaknangna iti panunotko kadagiti konsepto a diak ammo ken diak maawatan—ken diak ammo ken diak maawatan ta dagitoy ket estranghero iti formal a panagadalko kadagiti eskuelaan.

Ketdi, natennebak iti dua a kapanunotan—wenno dua a kapampanunotan nga imbabaet ti dua a pagsasao nga agpada a diak kukua, ken agpada a baniaga kaniak: ti kapampanunotan iti Ingles, ken ti kapampanunotan iti Tagalog.

Saankon a palpalikawkawan ti saritaan: awan ti empiriko a pammaneknek a ti makunkuna ita a Filipino—ti ibambandoda a ‘nailian’ a pagsasao—ket awan dumana iti Tagalog.

Saanakon nga agpatpatiray-ok pay: awan empiriko a pammaneknek a ti iskisofreniko a Pilipino/Filipino ket saan a Tagalog daytoy.

Agdidinnerechotayon—ta kasta ti obligasion ti maysa a nainfilosopiko a panagtutungtong: agsuitsuitik ti pagilian, ket suitsuitikennatayo babaen iti mara-Goebbels a wagas daytoy a mangimulmula iti panunot dagiti amin a makipagili iti Filipinas nga addaantayon iti ‘nailian’ a pagsasao, ket daytoy ‘nailian’ a pagsasao ket Filipino.

Dagiti kakastoy a kinasuitik ket, ipso facto, kinasuitik.

No nangrugi ti argumento iti kinasuitik, sui generis, ti bunga daytoy ket maysa met laeng a kinasuitik. Quid est esse rei.  

Ti umuna iti dua a pangal ti kolonisasion ket ti pannakatenneb dagiti adalan iti lumaud nga adal.

Daytoy nga adal ket ibabaet ti pagsasao nga Ingles, ken aminen a pagsasao a makalaud, kas koma ti Español, Latin, Frances, Aleman, ken dadduma nga addaantayo itan iti abilidad a maaramat a kas instrumento iti komunikasion.

Naganak daytoy ti external a kolonisasion.

Daytoy nga adal ket mangmangted kadagiti filosopo iti Amianan, kas pagarigan, iti pannakasanay manipud ken Aristoteles agingga iti nakabingngi-a-bibig a Foucault, a kunam la no ammo ni Aristoteles nga adda Amianan, a kunam la no ammo no Foucault nga adda Cordillera, Tanap ti Cagayan, wenno Ilokano.

Ti maikadua ket ti pannakatenneb iti arrap a nasionalismo a mangibanbando, agingga ita, iti makunkuna nga arrap met nga ideologia ti nasionalismo a nagtaud iti sentro.

Naganak daytoy iti internal a kolonisasion.

Wenno maysa a forma ti neokolonisasion nga aggapu mismo iti uneg, kas ti panangsakup ti kapanunotan a Tagalog kadagiti isiptayo ita.

Iti daytoy a sentro ket nakapatta iti hegemoniko a kalat ti panangisaknap iti makunkuna a homogenisado a panagpampanunot, a kas koma iti adda iti ‘isang bansa, isang diwa’ idi panawen ti Linteg Militar, maysa a pampanunot a ti bito daytoy ket ti padas iti panangparnuay iti nasion-estado iti lumaud.

Maysa a sintomas ti kastoy a homogenisado a panagpampanunot ket ti panangakseptar iti kinadangkok ken kinaranggas ti ideologia ti monolinggualismo ken monokulturalismo iti maysa a pagilian a kas iti Filipinas, maysa a pagilian a ti naturalesa daytoy ket ti diversidad, multiplisidad, ken pluralismo.

Ita, kas iti bambannagaw, nagbaliwen daytoy nga ‘isang bansa, isang diwa’ ket ti mantra daytoy arrap nga adal ket ti nasionalismo nga awanan substansia no di ti panangited iti ‘nailian a pagsasao’ ken ‘nailian a kultura’ a kunam la no dayta a panangipateg ket adda iti panagsao iti Tagalog nga aglemlemmeng iti P/Filipino (wenno P/Filipino nga aglemlemmeng iti Tagalog).[1]

Nagbalinen a mantra daytoy, ket ti mantriko a fuersa ken bileg ken turayna ket kasla maysa nga orasion iti nailian a salamangka. Kuna dagiti Ilokano a duogan: kasla kano orasionen daytoy ken ‘Apo Kitingkiting.’

Kasano koma a pagmaymaysaem ti  maysa a pagilian babaen iti panangisaknap iti maysa a homogenisado nga edukasion a ti basar daytoy ket ti mangurkuranges a filosopia ti panagiyadal ken ti nakurapay a logika ti panangtenneb iti nakem dagiti adalan?

Kasano koma  a buklem ti maysa a pagilian babaen iti naranggas a wagas ti monokulturalisasion ken monolinggualisasion—daytay panangisaknap iti idea nga arrap a mangibagbaga a tapno agbanag nga adda Filipinas, masapul ti panagmaymaysa iti lengguahe ken iti kultura?  

Kasano koma nga iyallatiwmo ti maysa nga adal iti maysa nga adalan babaen iti panangibabaet iti daytoy nga adal iti lengguahe a dina kukua, ket gapu ta dina kukua, ket mabati laeng nga agmalmalanga no kasta a ti mangisursuro kenkuana ket Tagalog a Tagalog, wenno Ingles nga Ingles?

Kasano koma nga isurom iti maysa a taga-Potia, Ifugao ti kina-Ifugaona no ti aramatem iti panangisurom ket Tagalog?

Kasano koma nga isurom iti maysa nga Itneg iti kina-Itnegna babaen iti panagaramatmo iti Ingles?

Kasano koma nga asintadaen ti indigeno a tignay ti panagmennamenna babaen iti patta ti makunkuna itan a ‘pagmemeron,’ a pattapatta ti metafisika ti panagadda iti daytoy a lubong?

Ken kasano nga isurotayo kadagiti taga-Amianan ti kinataga-Amiananda no agingga ita ket nakakarseltayo pay laeng iti monokromatiko a lubong ti ‘filosopia a Filipino’ a ti balabala daytoy ket ti mangilista kadagiti esensialista a paset dagiti nagduduma a kultura dagiti nasurok 170 nga etnolingguistiko a grupo iti daytoy a pagilian, ket kalpasan ti panagilista ket awagan daytoy iti ‘diksionario a Filipino’[2] a kas inaramid, iti awanan-sirmata a wagas, ti grupo ni Almario?

Ti ipaip nga inusar daytoy a grupo ket ti falso nga ipaip iti panagbirok kadagiti sinonimo dagiti balikas a Tagalog kadagiti sumagmamano a napili a lengguahe iti Filipinas tapno iti kasta ket manayonan, iti wagas nga artifisial a panagdagdagnay laeng, dagiti balikas nga addan iti Tagalog.

Ditay liplipatan a ti pannakabukel ti kastoy a diksionario ket naggapu iti milion a fundo ti gobierno, milion a fundo a ni kaano man ket saan a mait-ited iti ania man a pagsasao iti pagilian tapno koma, iti bukodtayo a wagas, ket mabalintayo met ti mangaramid iti nainnakman a dokumentasion dagiti nasurok nga uppat a pulo a pagsasao iti sibubukel nga Amianan.

Agingga ita, iti laksid ti panangikumit ti Filipinas iti nagkaadu nga internasional a tulag maipapan iti diversidad ken maipapan iti panagrespeto kadagiti indigeno a kalintegan dagiti etnolingguistiko a grupo, agdadata a dudua laeng a pagsasao ti maik-ikkan iti privilegio: ti Tagalog (a kunkunada a Pilipino/Filipino), ken ti Ingles.

Iti pannakaiselsel iti karabukob dagiti amin a makipagili iti Filipinas iti idea ti nailian a pagsasao nga agsalsalida iti makunkuna a ‘basar iti Tagalog’—maysa a frase nga ingget ulbod—ditoy a marukod ti kinaawan sudi ti intension ti pagilian ken dagiti kultural nga institusion ket aparato daytoy a mangiyalnag iti kinalinteg gapu iti nakaplanon a panangsakup ti isip a Tagalog iti amin nga isip a mangibagbagi iti pakabuklan dagiti siudadano iti pagilian.

Iti panagkamang kadagiti kired iti rason nga adda iti lingguistika, iti filosopia ti lengguahe, ken iti sosio-psikologia ti pagsasao, adda dua a maaramat a pangrukod tapno maibaga a ti makunkuna a dua a lengguahe ket pudno—ket saan nga inuulbod—a dua ken agsabali a pagsasao.

Umuna, ti komprehensibilidad, a ti kayatna a sawen ket rumbeng a di agkinnaawatan dagitoy dua a pagsasao.

Maikadua, ti sintax, wenno wagas ti pannakaurnos wenno pannakaareglo dagiti balikas tapno iti kasta ket makaiyebkas dagitoy naiyurnos ken naiyareglo a balikas iti maysa a klaro a panarita, ken maysa a klaro a panarita gapu ta simmurot iti internal a padron ti nalawag a panagipeksa.

Ita, karitek a derechaan dagiti amin a paset iti daytoy a tallaong ita no mapaneknekanda dagitoy dua banag: umuna, a pudno a di agkinnaawatan dagiti agsasao iti Tagalog ken dagiti agsasao iti Pilipino/Filipino; ken maikadua, no saanen nga agpada ti sintax, wenno urnos dagiti balikas iti Tagalog no maidasig daytoy iti P/Filipino.

Ipeksak daytoy a karit gapu iti maysa a banag: a masapul ti nainkritikalan a panangasintada ken panangsirig kadagitoy basar a pasamak iti kolektivo a panagbiagtayo, ket babaen kadagiti kritikal a panagasintada ken panagsirig ket mabaelantayo nga analisaren dagiti agdan-agdan a panangsuitsuitikda kadatayo.

Adda dagiti institusional a fuersa ti gimong nga agingga ita ket agpapaay pay laeng nga instrumento iti daytoy nainsapasapan a panagsuitik.

Kadagiti kakastoy nga aramid—kadagiti kakastoy a fundamental nga aramid a pananglukluko kadatayo gapu iti pannakatenneb dagiti utob-nakemtayo kadagiti adal a sinisuitik ken saan a maiyalubog iti nainwayawayaan a panagbiag—saan a mabalin nga agsalidatayo iti makunkuna a naimbag a kalat, wenno nasayaat nga intension.

Saan a mabalin a kunaen ti pagilian nga awan intensionna a madi ken dakes gapu iti maysa a banag: ti resulta dagitoy dispanlinghado a pagalagadan nga ofisial—dagiti polisia iti edukasion ken kultura ken arte—ket ti agtultuloy a pannakasakup ti utob-nakem dagiti taga-Amianan.

Kastoy ti isungbattayo kadakuada: Bonum ex integra causa malum ex cucumque defectu.

Simple a sungbat—ngem addaan daytoy iti gita a mangparukma kadagitoy a provokador ti kinaawan justisia iti pagilian. 

Mismo a ni Tinio[3], maysa a nailian nga artista, ti nangibaga a ti pannakaipappapilit ti Tagalog a kas ‘nailian a pagsasao’ (saan a mamati a daytoy ket P/Filipino iti agdama nga hitsurana) ket maysa a klase ti panagaramat iti salamangka tapno iti kasta ket iti babaen daytoy a salamangka ket maipapilit iti kaaduan—madagdagullit a maipappapilit tapno iti pannakadagdagullit daytoy ket dumteng ti kanito a patienen dagiti umili ti wagas ti salamangka—nga addan ‘nailian a pagsasao.’

Adu dagiti salamangkero kadagiti institusion a kultural iti Filipinas.

Adu dagiti salamangkero nga edukador a mangsuitsuitik kadatayo.

Adu met dagiti salamangkero a filosopo nga agingga ita ket agpatinggada laeng iti adal ni Aristoteles ken Foucault!

Iti panagipatok iti sistema ken wagas ti panagutob-nakem iti Amianan—kasta metten iti sibubukel a pagilian—produktotayo kadagitoy a salamangka manipud iti salamangka ti ‘values education’ (wenno edukasion kadagiti pateg) nga experimento ni Quisumbing idi panawen ni Cory Aquino agingga iti ‘daang matuwid’ (wenno derecho a dalan) ni Presidente Aquino.[4]

2. Panagsubli Kadagiti Babak ti Partuat nga Epistemologia

Iti paniemna ti dekolonisasion, adda maysa a turong a masapul nga ikkantayo iti umno a kontexto: ti pannakaikkat iti utob-nakem ti maysa nga epistemologia a ti kalat daytoy ket imula iti panunottayo ti isu met la nga isu nga adal a naimula iti utob-nakem dagiti agente ti kolonisasion.

Iti nainsirmataan a wagas, nakita daytoy ni Fanon[5] iti proyektona a ‘simboliko’ a lobotomisasion ti kolonisado nga isip tapno iti kasta ket maiwaragawag ti posibilidad ti panagwaywaya.

Ti programa ti pannakadekolonisa ti kolonisado nga utob-nakem ket maysa a dakkel a pagrebbengan dagiti amin a mangmangged iti wayawaya ken iti panagwayawaya.

Ditoy a makita ti kugnal nga akem dagiti filosopo iti Amianan.

Ti marasirkus a panangfutnot kadagiti aramid dagiti produsir iti adal iti sentro ken Lumaud ket masapul unay—ken rebbengna unay—a bantayan.

Saantayo a kunaen nga adda amin kadatayo ti kasapulan nga adal. Daytoy ti kunaentayo: iti proseso ken proyekto ti dekolonisasion, rumbeng unay nga ammotayo dagiti bukodtayo a talugading, ket awan ngatan kasasamayan a talugading no di ti panagsubli iti bukodtayo, tapno iti panagsubli iti bukodtayo, maaramidantayo ti aglayag manipud ditoy. 

Kastoy met ti imbaga ni Constantino[6] iti analisisna iti kunkunana a ‘mis-edukasion’ dagiti umili iti Filipinas.

Naedukaran dagiti umili iti Filipinas iti edukasion a madi, ken madi gapu ta saan a produktivo daytoy iti panangilungalongda iti nainwayawayaan a panagbiag.

Maysa kadagiti aspekto daytoy nga edukasion ket ti pakasaritaan nga ibabaet ti estranghero a pagsasao.

Ngem adda maysa a nalipatan ni Constantino—nga agente provador met ti hegemoniko a sentro—ti internal a kolonisasion iti nainkagimongan nga istruktura ti pulitika, ekonomia, ken kultura.

Nagarrap met ni Constantino iti dina panangkritikar iti hegemoniko nga aramid ti imperialistika nga institusion ti ‘nailian’ nga edukasion, ‘nailian’ a pagsasao, ken ‘nailian’ a kultura. 

Iti laksid ti simpatia ni Fanon iti masa, ken ti abilidad daytoy a masa nga isayangkat ti nainkagimongan a panagbalbaliw iti kolonisado a gimong—iti laksid ti pammati nga adda iti masa mismo ti tulbek ti bukodna a salakan—adda kibaltang ti kastoy a pattapatta ken panagipapan ta no ti masa mismo ket saan a siririing ti utob-nakemna kadagiti pulitikal a rekisito ti nain-ubogan a panagbalbaliw a panggimong, awan duadua a maikaranukon ti masa iti garangugong ti isu met laeng nga isu a pannakaikarsel ti utob-nakem.

Saan nga umanay a puonan ti ingenuidad tapno iti kasta ket masarkedan a sarapaen dagiti bakal ti kabusor iti aramid a panangiyurnos kadagiti agsusupangil a banag iti nainkagimongan a panagbalbaliw.

Saan nga umanay ti kinainosente, ti kinaawanan iti padas, ti kinaawanan iti malisia—kas iti kinaonosente, kinaawan-padas, ken kinaawan-malisia ti masa a di pay dimmalan iti kritikal nga edukasion kadagiti bambanag nga ibagbaga dagiti institusion ken aparato a kultural ti estado a pudno, wenno bubon ti kinapudno.

Ditoy nga importante ti maysa a kritikal nga edukasion.

Ditoy nga importante ti akem dagiti filosopo iti Amianan a kas kadakayo.


3. No Apay nga Importante ti Vokabulario ti Panagkitakit

Ti turong ti saritaantayo ket agngudo iti maysa a klaro a resolusion: ti importansia ti maysa a vokaboluario ti panagkitakit.

Daytoy ket maysa a vokabulario a mangited kadatayo kadagiti kugnal a lexikon tapno makabukeltayo iti gramatika ti maysa a revolusionario a panagsipat ket panagsirig iti addaan nakem a sistema ti edukasion a saan laeng a nakapunget ken nakaramut kadagiti dominante a konsepto, no di ket mangibuang kadagiti padawang ken penned iti nalablabon a pannakaadal iti kinaasinno, iti promesa ti gimong, ken iti pannakabalabala ti masakbayan.

Kayatna sawen, ditay mabalin a pakawanen dagiti filosopo—ken ditay inggaan a batuen iti panangpilaw kadagiti amin a filosopo gapu iti laingda nga agfutnot ken Rorty ken Heidegger, ngem dida man la mafutnot piman ni Apo Muga, Apo Lung-aw, Apo Buni, wenno Apo Kabunian. 

Kayatna a sawen, ditay mabalin a di babalawen dagiti amin a filosopo iti Amianan iti panangbaybay-ada iti responsibilidadda iti gimong ti Amianan, kadagiti nasurok nga uppat a pulo nga etnolingguistiko a grupo iti daytoy a deppaarna ti pagilian. 

Kayatna a sawen, masapul a birokentayo kadakuada dagiti nagduduma a panangilawlawag kadagiti elemento ti nawaya ken nawayawayaan nga utob-nakem, kas koma ti pannakailawlawag dagiti aspekto ti utob, ti aspekto ti nakem, ti aspekto ti pammati, ti aspekto ti pannakilangenlangen, ken ti aspekto ti panangbukel iti tungtongan a nasayaat.

Kas filosopo iti Amianan, adu dagiti ditay ammo maipapan iti Amianan.

Ket no admitirentayo daytoy ita, mabalin a daytoy ti rugi ti pannakaibuang amin a babaktayo, tapno iti pannakibuang dagitoy a babak ket maiyanud dagitoy iti karayan santo maitunda iti taaw ti pammakawan.

Kas filosopo, obligasionyo ti mangbukel iti maysa a kritikal a patta ti filosopia nga Amianan, maysa a patta a ti ubog daytoy ket patta iti pudno a wayawaya, ken patta ti pudno a wayawaya gapu ta nakasentro daytoy iti nainkagimongan a justisia.

Ngarud, iti daytoy a vokabulario ti panagkitakit, masapul ditoy dagiti napili a lexikon ti panagwayawaya ken panagwaywayas tapno iti kasta ket dagitoy ti mangpadam-eg iti daga a pagitukitan kadagiti bukel—dagiti semilia—ti nainwayawayaan a panagfilosopia para iti Amianan.

No awan dagitoy kritikal a lexikon—dagitoy nain-utob-nakem a balikas—ditay makabukel iti nainsiriban ken nainwayawaan a gramatika ti kinawayawaya. 

4. Panagsubli Kadagiti Sansanut iti Amianan

Iti panangisayangkat iti pannakabukel daytoy a vokabulario tapno mabukel ti gramatika ti revolusionario nga utob-nakemtayo, adda dua nga addang—iti plural ken managpartuat nga ipaip—a masapul a di liblibtawan: umuna, ti panagsubli kadagiti sansanut dagiti amin nga etnolingguistiko a grupo ti Amianan; ken maikadua, ti panangestablisar kadagiti kuneksion dagiti ammotayo kadagiti ammo dagiti sabali.

Masapul ditoy ti panagsubli kadagiti komunidadtayo, ken kasta met a masapul ditoy ti nainrespetuan a panangadal kadagiti nakalemmeng nga adal a tagikukua dagitoy nga etnolingguistiko a komunidad.

Iti panagsubli kadagitoy a sansanut, importante ditoy ti panangibaba iti purua—ti panagsirig babaen iti epoke dagiti iskeptiko tapno iti kasta mabaelantayo a di dakamaten dagiti bukodtayo nga inkabesado a konsepto, a kaaduan kadagitoy ket naggapu met laeng kadagiti lumlumoten a kuaderno dagiti nangisursuro kadatayo a sinursuruan met laeng dagiti mangisursuro nga addaan kadagiti lumlumoten a kuaderno. Daytoy pasapasa—daytoy tawidtawid nga adal manipud kadagiti lumlumoten a kuaderno—ti maysa kadagiti adu a pagel no apay nga agpatingga ita ket siaabbung pay laeng dagiti matatayo iti importansia iti panagsubli kadagiti indigeno nga adal a naipaidam kadatayo, ken naipaidam kadatayo ta aginggatayo met laeng iti Florante at Laura ken Ibong Adarna iti panagpadastayo a mangammo no asinnotayo a talaga.

Adda obligasiontayo a moral a mangikunektar kadagitoy nga adal kadagiti sabali nga adal tapno iti kasta ket agbalin a konsentriko a nagtimbukel ti universo ti ammotayo: maysa a sirkulo a naipunget iti dawi, ngem aglaylayag iti law-ang ti naintaw-an a laing. 

5. Normalisasion Dagiti Lengguahe ken Kultura iti Amianan

Idi daytoy a kalat ti panagwayawaya, saan a mabalin a tallikudan, ket ngarud, iraman a kas etikal nga aramid, ti panangnormalisar kadagiti lengguahe ken kultura iti Amianan.

Ti kayatna a sawen daytoy ket ti agdadata nga obligasion ni filosopo a taga-Amianan, wenno ni filosopo mangdisdiskurso iti Amianan, a mangammo iti awan-ressat a posibilidad dagiti indigeno a filosopia dagiti etnolingguistiko a grupo—indigeno a filosopia a nakalemmeng kadagiti kolektivo a lagip, kadagiti ritual ken rito, kadagiti mito ken mitologia, kadagiti folklor, ken iti aginaldaw-aldaw a praktisda.  Masapul ditoy ti nawada a panangsirig kadagitoy—kas met iti pannakasapul iti nainlaingan panangasinta kadagiti kunekuneksion dagitoy tapno iti kasta ket makapalnuad iti naimbugasan a panangited iti kaiyulogan.

Importante ditoy ti wada ti isip.

Importante ditoy ti kinapakumbaba—daytay sindadaan a panangakseptar nga adu ti ditay ammo, ket gapu ta adu ti ditay ammo—masapul a masindadaantayo met laeng a mangaklon a ditay ammo dagitoy.

Importante ditoy ti panangikonfesar—uray no datayo dagiti kalalaingan a filosopo a nangadal, kas pagarigan, ken Democritus—a ditay ammo ti kayat a sawen ti utob-nakem, ti kayat a sawen ti Amianan, ken ti filosopia nga addaan iti nainwayawayaan a direksion. 

Iti panangbalabala iti makunkuna a Filosopia iti Amianan ken Filosopia ti Amianan, rebbengna laeng ti panangkita a dagiti lengguahe ken kultura ditoy a disso ket addaanda iti normal nga akem iti aginaldaw a panagbiag dagiti umili, iti publiko a panagbiagda, ken iti nainkadawian a pannakilangenlangenda iti aginaldaw. 

Kayatna a sawen, masapul a ti maysa a filosopo iti Amianan ket mamati iti dakdakkel a filosopia ti panagwayawaya a nakaangkla kadagiti ipaip iti panagadal kadagiti lengguahetayo, lengguahe a pagan-anay ti kinaasinno, lengguahe a bado mismo ti bagi ken ti kultura. 

Iti doktrina ti hilemorfismo, kas pagarian, maysa a doktrina ti konstitusion ti tao, konstitusion a nakabasar iti dua nga elemento—ti bagi ken kararua—makita ditoy ti panagsabali ti anggulo ti panagsirig dagiti Ilokano iti panangipakitana a saan a maymaysa ti kararua ti tao no di ket uppat, ket ngarud, daytoy a teoria ni Aristoteles ket maysa a figurativo a lengguahe iti panagsirig dagiti duogan a filosopo iti Lumaud, nga iti imasna, ket saan a kastoy ti panagipapan dagiti Ilokano. 

Kunada a ti lengguahe ket saan laeng a koleksion dagiti pauni ken paaweng, a saan laeng a koleksion dagiti balikas.

Kunada a ti lengguahe ket maysa nga institusion a mangigamer kadagiti rikna, kababalin, ken pampanunot.

Kunada a ti lengguahe ket balay—taeng a di mainsasaanan—dagiti uppat a kararua (basar iti indigeno a filosopia ti tao dagiti Ilokano) ni Ilokano, ken posible, dagiti taga-Amianan.

Ita kasta, saan ngarud a mabalin a di inormalisar ti lengguahe tapno mairugi ti panagfilosopia.

Kayatna a sawen, masapul a ti filosopo iti Dupaningan Agta ket makaawat iti Dupaningan Agta. 


6. Ti Responsibilidad ti Filosopia a Mamagwayawaya

Ken Rorty[7], iti daytoy a panawen ti multikulturalismo ken globalisado a panagbiag, importante la unay a sirigen, manen ken manen, ti akem ti filosopia iti aginaldaw a panagbiag ti kontemporaneo a tao.

No idi damo, ti filosopia ket maysa a kita ti diversion dagiti addaan iti babaonen tapno iti kasta, iti panagdiversionna, makita, mapanunot, ken mapagmennamennaan dagiti transendental nga aspekto ti biag ti tao, nagbaliw ti lokasion ti filosopia iti aginaldaw a panagbiag a dikdiktaran dagiti fuersa ti ekonomia, kultura, ken pulitika.

Nalawag ken Rorty a ti filosopia ket maysa kultural a pulitika.

Saan nga inosente ti panagfilosopia.

Ketdi, nakaangkla ti aramid a panagfilosopia kadagiti istruktura ti gimong, kadagiti institusionna, ken kadagiti operasion ken dinamismo ti poder, turay, ken fuersa.

No ti maysa a filosopo iti Amianan ket dina bigbigen dagitoy, agbanag a ti resulta ti panagpilosopia ket maysa a di inhenioso. Agbanag a maysa manen daytoy a pupokan ti utob-nakem.   


7. Kritisismo iti Kolonial nga Ontologia: Dua a Klase ti Ontologia (External, Internal)

Adda dakkel a sinisuitik nga ontologia nga iselselselda kadagiti karabukobtayo.

Daytoy nga ontologia ket naggapu iti linumot a konsepto ti nasion, estado, ken nasion-estado, ken nasionalismo—ontologia a sinisuitik nga aggapu iti hegemoniko a sentro.[8] Ibagbaga daytoy nga ontologia a ti existensia ti maysa a Filipino ket adda iti pannakipagilina iti maysa a pagilian a ti doktrinana ket ti kaadda iti bukodna a ‘nailian’ a pagsasao, a ‘nailian’ a kultura, ken nailian dagiti amin a nailian, agraman iti ‘nailian’ a panagpampanunot.

Makitatayo a dagitoy nga istrategia ken taktika ket istrategia ken taktika ti maysa nga estado a ti turong daytoy ket kontrolen dagiti panunot ken wagas ti panagbiag dagiti umilina, uray no dagitoy nga umili ket kamengda kadagiti nagduduma nga ethnolingguistiko a grupo.

Maysa a kinaulbod ti panangipato a ti existensia ti maysa a Kankana-ey ket adda nga ibabaet laeng ti kina-Filipinona,  ket saan a ti kina-Kankana-eyna.

Sakbay nga agbalin a Filipino ti maysa a Kankana-ey, masapul a Kankana-ey nga umuna daytoy, ket awan pangapatan iti kastoy nga ontologia malaksid no surotentayo dagiti oppresivo a wagas dagiti pagilian a nangkettel kadagiti basar a karbengan dagiti umilida a di kameng iti komunidad iti sentro. Tapno adda ontologia ti panagbalin a Franses babaen iti ‘nasionalismo’ a Franses, mano kadi nga etnolingguistiko a grupo iti labes ken ruar ti Paris ti naisakrifisio, ken agingga ita ket maisaksarifisio pay laeng?

Tapno mabukel ti pagilian nga España a tengtenglen ti ideologia ti kina-Kastila, nagpukaw ti Aragonese, ket naiwalinwalin ti kina-Basco, kina-Andalusiano, ken kina-Catalan.

Unorentayo amin a pagilian a mangibambando iti ‘egalite, fraternite, ken liberte’ ket makitatayo nga iti likud dagitoy nga islogan ket ti aramid ti estado a naranggas, brutal, ken di makatao.

Kasta ti mapaspasamak iti Filipinas: rangranggasan ti estado dagiti etnolingguistiko a grupo babaen iti agtultuloy a panangiselselselna iti karabukobda dagiti nosion ti hegemoniko a kina-Filipino, hegemoniko gapu ta mangipilpilit iti maysa nga arrap a nasionalismo. 

8. Karit ti Masakbayan

Daytoy ti karittayo kadagiti filosopo iti Amianan: aramidentayo koma ti rumbeng.

Aramidentayo a ti filosopiatayo—iti teoria ken praktis—ket filosopia nga agpaay iti pannakabukel ti mamagwayawaya nga isip dagiti amin nga etnolingguistiko a grupo nga adda iti entiro nga Amianan.

Idi kunaen, kas pagarigan, ni Ama Macliing Dulag a saan a para kenkuana ti dokumento nga iyaw-awat kenkuana ti maysa nga agente ti gobierno, a no titulo ti daga dayta a dokumento, saan a para kenkuana dayta ta ‘awan asinno man a tao ti makatagikua iti daga.’ Ketdi, kinuna ti kastoy: ‘Ti daga ti mangtagtagikua iti tao.’ No saan a gameng iti filosopia daytoy, diak ammo no ania ti iyawagtayo iti kastoy. 

Paggaammok a dakayo amin ket nasanay iti maka-Laud a panagfilosopia.

Dayta a banag ket ditayon mabalbaliwan pay.

Ti mabalbaliwantayo ket no ania ti aramidentayo kadagitoy nga adal a naiyallatiw kadatayo.

No kitaentayo a rimienta dagitoy nga adal, kasano nga aramatentayo dagitoy a rimienta?

Kasano nga agpaay dagitoy iti pannakapattapatta ken pannakabalabala ti maysa a kita ti filosopia nga agpaay kadagiti amin a siudadano iti Amianan—ken, sapay koma—iti entiro a pagilian?

Ania ti langa ti maysa nga epistemologia a makaited iti bukibok a bukel ti panagwayawaya, bukibok a bukel a la ket ta nadam-eg a daga ti pakaitukitanna, ket mabalin nga agbanag a narangpaya daytoy?


9. Panggupugop

Saan a kas karina ti akem ti kritikal a pilosopia.

Saan a sirkero ken salamangkero ti maysa a filosopo a makadaer a mangsango iti dominante a fuersa ti hegemoniko nga epistemologia.

Saan a maysa a panagpasiar iti natalinaay nga igid ti baybay ti pannakiengkuentro manen kadagiti duogan ngem sibibiag nga utob-nakem dagiti nagkaadu a puli iti Amianan. 

Saan a kas karina ti panagfilosopia nga awit-awit dagiti sagursor ti ili ken pagilian, a baklaybaklay dagiti babantot kadagiti nagkaadu a pasamak ti pannakailupitlupit, ken simemennamenna kadagiti narikut ken narikor nga akem ti filosopia iti aginaldaw a panagbiag.

Ngem awan filosopo a di agpilfilosopia. 

Ket awan filosopo iti Amianan a di agpilfilosopia iti Amianan.

Kuna dagiti dumadangadang: Id cape aut id relinque.

Non est medius locus philosophiae—awan neutral a posision iti filosopia.

Agyamanak kadakayo amin—ken kablaaw kadakayo!


































Dagiti Nota




[1]A. Solver Agcaoili,  Interview iti WBEZ Worldview, “Recognizing the mother tongue,” https://soundcloud.com/wbez-worldview/recognizing-the-mother-tongue. Kitaen pay dagiti sumaganad: A. Solver Agcaoili, http://www.aurelioagcaoili.com/2008/07/dagiti-kritikal-panirigan-para-iti-pia_03.html; A. Solver Agcaoili, “Sukimat, Mennamenna, Sursuro and the Birth of Amianan Studies: A Critical Introduction,” iti A. Solver Agcaoili, A. C. Felipe, & A. T. Visaya (dagiti editor). Sukimat: Researches on Ilokano and Amianan Studies. Philippines: Nakem, 2009, pp. 1-16; Isabel Pefianco, “Mother tongue is a way to go,” Philippine Daily Inquirer, http://opinion.inquirer.net/inquireropinion/columns/view/20081101-169620/M, November 1, 2008.

[2] Virgilio S. Almario (jefe nga editor). UP Diksyonaryong Filipino. Lunsod Quezon: Sentro ng Wikang Filipino,  2001. 


[3]Rolando Tinio. A Matter of Language: Where English Fails. Quezon City: University of the Philippines Press, 1990.  

[4]Makitatayo daytoy nga agtultuloy a dominasion ti sentro, dominasion dagiti institusion, ken dominasion dagiti agente dagitoy nga institusion babaen iti sistematiko a kunniber kadagiti fundo a naisangrat iti panagdur-as dagiti mapapaidaman a siudadano ken disso a sadimpalnek. Ken makitatayo nga isu met laeng nga isu a grupo dagiti tao ti agsagsagrap iti imbag—dagiti tao nga addaan kuneksion, dagiti tao nga adda iti sentro, dagiti tao nga addaan kapet iti pulitika, kultura, ken ekonomia. 
-
[5]Franz Fanon. Wretched of the Earth. trans C. Farrington. New York: Grove Press, 1963.   

[6]Renato Constantino, “Miseducation of the Filipinos,” iti The Philippines Reader: A History of Colonialism, Neocolonialism, Dictatorship, and Resistance. ed Daniel B. Shirmer & S. R. Shalom (Cambridge: Southend Press, 1987), pp. 45-48.     

[7]Richard Rorty. Philosophy as Cultural Politics. Philosophical Papers, Vol. 4. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. 

[8]A. Solver Agcaoili, “The Question of the Plural, and the Question of the Philippine State: Rizal and the Virtues of Diversity and Cultural Pluralism,” iti Jose Rizal’s Legacy and Nation-Building, Serafin Colmenares Jr & Raymund Liongson (dagiti editor). Honolulu: Knights of Rizal, 2013.   

No comments: