Desaperecidos

DESAPERECIDOS

Iti las-ud ti innem a tawen, uppat nga annak

ti indulinko kadagiti lagip…

                        Clarita Alia, “Escuadron de la Muerte”

Siak ni Clarita Alia ket agkumpesarak:

Agkumpesarak iti nagan ti Ama: kayatko ti mangilunod kadagiti amin nga ahente iti panagpugipog.

Agkumpesarak iti nagan ti Anak: kayatko nga amin a  pannakaisalakan ket maibabawi kadagiti amin a mangibagbaga iti wayawaya ti ili.

Agkumpesarak iti nagan ti Espiritu Santo ket daytoy ti kararagko: nga amin koma a Pangulo ti Pagilian ket agbabawidanto iti masungad nga aldaw. Babai man a Pangulo a di makaamo ti kayat a sawen ti mapukawan iti anak. Lalaki man a Pangulo a di  makaawat no ania ti kayat a sawen ti mangitabon iti uppat nga annak a koma ket mangiyabaga iti bangkayko iti tanem a panungpalak. Pagbabawiandanto ti inda panangidaulo kadatayo iti Panawen ti Panagkatangkatang—dagitoy a Pangulo.

Siak ni Clarita Alia, ina ti uppat nga annak: Ni Richard, 18, iti pannakapasag iti ima dagiti vigilante; ni Christopher, 17, iti inna pannakapasag iti ima dagiti vigilante; ni Bobby, 14, iti inna pannakapasag iti ima dagiti vigilante; ni Fernando, 15, iti inna pannakapasag iti ima dagiti vigilante.

Rabii ita ditoy Davao, iti daytoy a rabii dagiti escuadron de la muerte.

Agsisimparat iti panunot dagiti lagip kadagiti annak: ni Richard, ti ubing a naasi a no itag-ayko nga ibuat ti sako a napno iti kamotig ket agtaray piman a mangiyopresir kadagiti ubing a takiag tapno iti irteng dagiti urat ken lasag ken ti determinasion ti pammategna kaniak, isublina piman dagiti adu a rigrigat, sukatanna iti kari ti nam-ay. “Siak, siak, siakon, Inang ti agbagkat. Siakon ti mangiyalis iti lakom iti maysa a suli tapno intarek dagitoy iti banggeram. Siak metten ti agayab kadagiti aggatang ket ibagak, ibagak, Inang, ibagak a dagiti tagilako, dagitoy, dagitoy, Inang, ti nagpuonam iti kararag.”

            Anian!

Isemannak ni Richard.

Isemannak iti bangbangir nga isem, ket ti ubing a sirmatana kadagiti nabiag ken agis-isem met a mata ket ti anniniwan ti amana nga innak idi inay-ayat.

Anian!

Isuna ti amana iti ubing a bagi, iti agkabannuag a nakem, iti manangngaasi a palad. Ni Richard nga iti umana a gundaway ket agpukaw kaniak, umadayo, agawan a kas asuk, pumanaw tapno dinton agsubli pay dagiti danapeg.

Iti rabii, timtimudek dagiti posibilidad: ti mabilbilang a panagbaddek, ti panagsarimadeng, ti umuna nga arasaas kadagiti ub-ubing a kakabsat. Pamrayak laeng no kua ti agkararag, ti mangrikna kadagiti timbukel ti rosario kadagiti kaliado a ramay.

Ket tagikukuaennak ti buteng.

Ket kullaapannak ti buteng ket makitak dagiti daradara nga aldaw, ti bulan iti inna panagdara kadagiti rabii a kas ita, ti bulan a kas iti darudar ket mangipalnaad iti didigra, ti bulan iti pannakasinnukotna iti sipnget tapno iti panagsaknap dagiti mabutbuteng nga ulimek iti kaltaang ket ti nagpaiduma a bibineg. Apo Dios, Apo Dios, kunaek. Saan, saan, saan, Apo Dios. Dimo koma ipalubos.

            Iti idda ket sumrek ti pul-oy ket mayepyepak.

Iti tagainep ket ti lampin ni Richard: alaek dagitoy a lampin, gelgelek ti dara kadagitoy a lampin sako ibarday iti init.

Alaek ti namagaan a lampin tapno kadagiti buttabuttaw a barukong ket idiayko nga iselsel tapno sagepsepenna dagiti nagbalay a dara kadagiti nakanganga a dunggiar.

            Richard, kunak, Richard, denggennak.

            Ulimek ti mangsungbat kaniak.

            Richard, Richard, kunak. Asinno ti akin-aramid iti kastoy a kapay-an, anak?

            Panawannak ni Richard kagitoy a panagsalsaludsod. Saan a sumungbat ti buttabuttaw a sikigan, ti agngangnganga a barukong, ti nasaem a rupa ti naparigatan iti pannakabagkong.

            Isaganak ti pumpon ti bagi ni Richard, kas iti umuna nga aldaw.

Ti kari ni Richard a nam-ay kaniak, kas iti inna ipapanaw iti daytoy a biag. Umuna a digosek ti agkabannuag a bagi a ti anges daytoy ket aggapu met laeng kaniak, siak ken ti amana iti daytoy umuna unay a nasudi a panaginnayat. Karinioso ti amana a nagpukaw, desaperecido dagiti amin a desaperecido. Nagpukaw a kas iti asuk, kadagiti aldaw a naangep, kadagiti aldaw a ti isisingising ti init ket maysa a pammunpon, kas ita.

            Alaek ti pagbanios: ti napaburek a danum nga inikkak iti lana ti pauli tapno aglunit dagiti iti milagro ti Viernes Santo.

Babaen iti tamudok iti makannawan ket riknaek ti temperatura ti danum: isawsawko ti tamudok ket mariknak ti biag iti nagtibnok a lamiis ken pudot ti pagdigos.

Uksobek ti pagan-anay ti anakko, ti inauna dagiti amin nga ayatko, ti inauna dagiti amin a namnamak iti biag.

Unaek nga uksoben ti badona a puraw nga itan ket nalabbaga ket kolor ti tapok. Iti pannakakusbona ket ti isusukona iti daga: ti bagi a nalukneng iti natangken a semento ti kalsada.

Naparpar kadi ti ulona?

Naparpar kadi ti tumengna?

Nagpusitsit kadi ti darana iti pannakaiwekwek ti imuko wenno kutsilio wenno ice pick a panangdusa iti yelo ngem itan ket ti nabiag koma pay laeng a lasag ti anak?

Adda kadi dagiti nakasaksi?

Adda kadi dagiti nakakita no kasano nga inawagannak, no kasano nga imbaga, “Inang, Inang, Inang arayatennak?”

Adda kadi nakangngeg iti inna panagurok tapno kamatenna ti anges, tapno kamatenna ti pumampanaw nga awis ti pannaturog nga awan inggana?

            Awan asinda, kinunada kaniak, kinuna dagiti padak nga agbagbaggat kadagiti karga iti pantalan, siak nga ina, siak a nagawid ken Richard, siak, siak nga idi ket tinagtagainepko a dumtengto ti panawen nga idulindak dagiti annak, idulindak iti natalimeng a lugar a sadiay ket saankon a kamkamaten ti oras, a saankonto a lagipen pay dagiti amin a kalbario a nagpasarak. Anian a tagainep a mamagalimpatok iti rikna, tagainep nga umanayen a mangted kaniak iti regta?

            Siakto ti mangitabon kenka, Inang, kinuna kaniak.

            Ngem ita, ita kunaek ken Richard: maysaka nga anak nga ulbod.

            Ket uksotek ti panag-anayna ket makitak ti lampin nga inselselko kadagiti sugat.

Agsaysayas pay laeng ti dara ngem saanen a kas itay nga agpusuak, segun iti panagkuna ti maysa a saksi.

Kasla gripo, kinuna iti Bisaya, ket minirak ti kinapudno kadagiti mata ti nagkuna. Sadiay, kadagiti alintataona ket ti buteng a sipud pay idin ket kasinginmin ditoy Davao.

            Kasaritak ni Richard, pagpudnuek iti ulimek iti baetmi a dua.

            Aniat’ naganmo, kunak.

            Richard ti naganko, isungbatna iti Bisaya.

            Manot’ tawenmon?

            Lima ti tawenkon.

            Aniat’ kayatmo a pagbalinan no dumakkelka?

            Kayatkot’ agbalin a vigilante?

            Ay, sus, kunak. Anawaek.

            Wen, Inang, kayatkot’ agbalin a vigilante. Dagiti vigilante, pugipogenda amin a langgong.

            Anakko, anakko, kunak. Sabaliam ti pagayatan.

            Saanmo a kayat nga agbalinak a vigilante?

            Kayatko nga agbalinka a padi?

            Ket no padi a vigilante?

            Padi lattan!

            Nanang, diak kayat ti agmisa. Diak ammo ti Latin. Wenno Ingles.

Wenno ti mangasaba.

            Kusotek ti buokmo, Richard ket agkanka.

Agkak dagiti natimbukel a matam, dagiti nawasnay a gurong nga inil-ilotko idi ubingka pay. Sika ti akoy nga inil-ilot ni amam iti kada rabii a sumangpet manipud iti pannakigasanggasatna iti lansangan?

            Ita, agkak dagiti awananen lawag a matam.

            Ita ket ti panangitedko iti basbasmo: rosario iti makanawan nga ima, sensilio a pagplete iti makannigid, ti agnanayon a kararagmi iti barukongmo.

            Dinakam liplipatan, Richard, anak.

           

Siak ni Clarita Alia, Inang ni Christopher. Tallo a bulan kalpasan ti panangpasagda ken Richard, ita, ita met ti batang ni Christopher, 17.

Kas iti kakaenna, adda ay-ayo iti timek ti anak, ti panagwenna kadagiti amin nga ibagak, ti panagisemna a kas iti amak nga iti ultimo dagiti amin nga ultimo ket diak man nangngegan a nagreklamo iti biag.

            Wenno ti widawid ken paragsit ti inak.

            Kasla abuyo daytoy nga ubing.

Wenno sibeg.

Wenno agila.

Iti karantiway a gurong ket ti aglemlemmeng a leon wenno tigre ken ti nabaneg a bukot iti nabaneg met laeng nga abaga a makaam-ammo iti rigat.

            Sika laeng ti namnamak, Christopher, kunaek kenkuana a kas patigmaan. Kitaennak laeng ti anak, perrengennak, ket ammka kadagita perreng a birbirokenna kadagiti matak ti ladingit nga indulinko sadiay sipud pay pinanawandak ti amada.

            Christopher, no mapukawka kas met laeng iti manongmo, nasaysayaat laengen no matayak, kunaek, ket kasla agpabus-oy a dissuor dagiti luak. Diakon a magawidan ti aganug-og. Mapno ti barukongko kadagiti rungsot ti sibibiag a bulkan. Mabtak ti aangsak.

            Christopher, denggennak, kunaek, ket addan gulib iti timekko. Ket addan pungtot nga umipos iti karabukobko.

            Miraek ni Christopher.

            Dina isubli kaniak ti panangmirak.

            Daraan ti rupa a napuswitan iti nagkakambor a lua, buteg, ling-et ken panagsagaba.

            Kas iti manongna ket ti duyok ti tirad iti sikigan, iti likod, iti tengnged, iti aminen a paset ti bagina a mabalinda a buttawan.

            Ania ti anakko—ti Christopherko—ti mangkarkarga ken Apo Jesus—ania isuna iti imatang dagiti berdugo?

            Tulonganka nga agbagkat, Inang, kinunana kaniak iti maysa a bigat.

            Saan, Christopher. Mabanka agbasa, anak. Mapanka agsakdo kadagiti amin nga imbag ken adal ken kinatao iti pagadalan. Idiayka, saan a ditoy pantalan, saan a ditoy a kakaasika a mainaran.

            Kayatko a dikan agbagbagkat, Inang. Kitaem ti bukotmo. Kitaem ti bagim. Kitaem ti rupam. Dinakan sublian ni Tatang no kasta.

            Diak kayat ti kasta nga angaw, kunak. Serioso ti timekko. Diak kayat a mairamraman ti nagpukaw nga amada iti saritaan.

            No mangabakak iti lotto, itedko amin kenka.

            Awan ibatim iti bagim, uray bassit laeng?

            Kukuam amin, Inang.

            Ay, sus, ginoo. Daghang sa imo, ‘noy!

            Promise!

            Ay sus, promise-promise pa, ‘noy!

            Kaanotayo a makalung-aw, Inang?

            Asidegen, kunak.

            Ket ita, Christopher, addoyka kadagiti takiag.

            Punasak dagiti sugat dagiti sugat ti anak.

Punasak iti alkohol sakonto warakiwakan ti bagim iti Johnson’s baby powder. 

Paggaayatmo daytoy iti ubingka, anak. Namak pay nga agapakayo ken ni Manongmo a Richard ta ibukbokmo met ngamin ti pulbos iti bagim, iti barukong, iti puseg, iti tian, sa kadagiti sellang idi agbaritokan.

            Adda kadi idin sirsirigem?

            Awan, a, kinunam kaniak. Samo impasarunson: “No nasayaatton ti biagtayo, no dikanton agbagbagkat iti pantalan, no mkaadalakton, dayta, dayta laeng ti panawen a mabalinkon ti agassawa.”

            Para makita, kunak.

            Promise, Inang, kinunam.

            Kaykayatmo dayta a balikas: Promise.

            Ngem ita, dimo met tinungpal.

Siak ni Clarita Alias, ti ina ni Bobby. Kadagupan kadagiti innem nga annak, lima a lallaki, maysa a babai, ni Bobby ti impadpaidumak. Ni Bobby, ni Bobby. Sangapulo ket uppatna iti mapasag, iti bukitkitanda ti bagbagisna, iti pagsaruenda iti dara, iti nganngani rummuar dagiti matana.

            Apo Dios a manangngaasi a Dios dagiti sibibiag ken natay, apay a kastoy? Katorse ti anak idi sarangtenna ti patay: katorse a kinainosente nga iti tirad ti punial ket ditoy a maidasay.

            Ni Bobby ti di pulos simmina iti sibayko. Iti rabii, adda iti sikigan ti anak, daytoy nasaririt ken managayat nga ubing, daytoy nga ubing a natudio ken natakneng, daytoy nga ubing a di manglangan iti panagadal, kapinpinnuyat dagiti kingki, kandela, wenno ti kuridemdem a bombilia.

            Ammona ti lubong: no sadinno ti Amerika, no sadinno ti Europa, no sadinnot Afrika, no sadinno ti Australia, no sadinno ti Asia, no sadinnot ti Sur Amerika. Diak ammo dagitoy ngem kinunana kaniak: Mapanakto kadagitoy a lugar, Inang. Agpasiarakto tapno adalek dagiti kabibiagka, no kasanoda a nakaruk-at iti pannakaadipen iti rigat.

            Ala wen, barok, kunaek kenkuana ket apungolennak. Ibaludnak kadagiti mangrugrugin nga agpiskel a takiagna ket masay-opko ti angot ti ipulpulagidna iti kilikilina a pangontra iti ling-et.

            Dinak paayen, Bobby, kunaek kenkuana ket mingmingannak.

            Mingmingannak iti manangngaasi a mingming santo agisem. Agparang dagiti nakapurpuraw a ngipenna. Daytoy ti maysa a pakakitaan a saan nga agbabalbaliw ti lasag no di ket ta ipatpatawidtayo dagiti talugading kadagiti annak.

            Paboritok kadi ni Bobby ta agkaarngikami kadagiti adu a banag kas iti panagpampanunot a nawada, ti anus a di maibus, ken ti nasarangsang a panagkatawa?

            Paboritok kadi ni Bobby tapno agilem ti maysa pay nga anak, ni Fernando, nga iti edad 15, ket briatenda met ti barukongna, gripuanda ti sikiganna, ket tatekenda duyok ti agkabannuag pay laeng a lasagna?

            Ni Bobby manen, idillawna no kua kaniak, iti panagsasaibbekko a naulimek tapno laeng makaturogak iti kada rabii a mapanunotko nga iti kaawan ti asawak ket ti met maysamaysa a panagpukaw dagiti annak.

            Saan, ilibakko.

            Inang, masapul nga agbiagtayo.

            Natayakon, kunak.

            Kitaennak laeng ni Fernando. Awan ibbatanna a sao.

            Ngem iti barukong ket ti ilemna iti naidasayen a kabsatna.

            Diak makaturong, kunak.

            Diakay agpanunot, kunana.

            Agkarkararagak a makaruk-attayonto met laeng iti kastoy, barok, kunaek kenkuana.

            Agbasaak, Inang. Agabugadoak. Ilabanko ti kalintegantayo.

            Igaedmo, barok, kunaek.

            Ita, punasak ti natatek a bagi ni Fernando, 15, kas met laeng iti panangpunasko iti natatek a bagi ni Bobby, ni Christopher, ni Richard.

            Punasak ti bagi ni Fernando.

            Bilangek dagiti dunggiar.

            Sagidek dagitoy tapno riknaek dagiti saem.

            Inawagannak kadi sakbay a nagsat ti angesna?

            Inawagannak kadi, Richard, Imbagam kadi a siak ti inam, a siak, siak ti nagpaspasuso kenka, siak, siak ti nangdungdungngo kenka, a siak, siak ti di nangdangdangran kenka, a siak, siak ti nangikankanawa kenka kadagiti amin a peligro?

            Inton bigat, iti panagsaknap ti sipnget, alaekto ti anglem.

            Tiritirek ti anglem iti bilang dagiti tawen a nagpasarak dagiti kakastoy a padas: uppat nga annak iti las-ud laeng iti innem a tawen.

            Sindiakto ti anglem sakonto ipuligos nga ipennek nga ipalladaw iti angin.

            Kunaekto, desaperecidos, umaykayo, umaykayo.

            Aggaoakto iti niniugan, ipanko iti sabut, ipaigidko ti gawed ken bua, ipaigid iti basi. Amin dagitoy ket ipanko iti sarukang. Iyayabko ti atang kadagiti annak a nagawan.

Siak, siak ni Clarita Alias, ti agur-uray nga ina dagiti nagpukaw nga annak.